Język turecki

Język z grupy oguzyjskiej języków turkijskich

Język turecki (tur. Türkçe, IPA: [ˈtyɾct͡ʃɛ], Türk dili) – język należący do grupy oguzyjskiej języków tureckich, ojczysty dla ponad 83 mln ludzi na całym świecie[1][2][3], co czyni go najpowszechniejszym ze swojej rodziny językowej. Turecki używany jest przede wszystkim w Turcji i na Cyprze Północnym, mniejsze skupiska mówiących znajdują się w Iraku, Grecji, Bułgarii, Macedonii Północnej, Kosowie, Albanii i w innych częściach Europy Wschodniej. Turecki jest używany także przez wielu imigrantów w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Niemczech. Turecki dzieli się na wiele dialektów; za podstawę języka literackiego i standard uważany jest turecki stambulski[4][5].

Türkçe
Obszar

Europa, Azja

Liczba mówiących

83 mln

Pismo/alfabet

alfabet turecki (łaciński)

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowyTurcja, Cypr, Cypr Północny, język regionalny w Kosowie i Macedonii Północnej, uznawany za język mniejszościowy w Rumunii
Organ regulującyInstytut Języka Tureckiego
UNESCO1 bezpieczny
Ethnologue1 narodowy
Kody języka
ISO 639-1tr
ISO 639-2tur
ISO 639-3tur
IETFtr
Glottolognucl1301
Ethnologuetur
GOST 7.75–97тур 693
WALStur
SILTRK
Występowanie
Ilustracja
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wiki Baike w języku tureckim
Słownik języka tureckiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Korzeni języka należy doszukiwać się w Azji Środkowej, skąd wywodzą się pierwsze zapisy po turecku, datowane na prawie 1300 lat wstecz. Na zachód zasięg języka osmańskotureckiego (odmiany tureckiego używanej jako język administracji i literatury Imperium Osmańskiego) rozszerzył się w momencie ekspansji terytorialnej kraju. W 1928, w wyniku jednej z reform Atatürka w czasach wczesnej Republiki Tureckiej, pismo osmańskie zastąpiono alfabetem łacińskim w konwencji francuskiej[6]. Obecnie standaryzację i dalsze reformy tureckiego prowadzi Instytut Języka Tureckiego.

Cechą wyróżniającą język turecki jest harmonia samogłoskowa i silna aglutynacyjność. Podstawowy szyk zdania to podmiot–dopełnienie–orzeczenie. Nie rozróżnia się klasy rzeczownikowej ani rodzaju gramatycznego. Istnieje silne rozgraniczenie w tytułowaniu osób („ty” – „wy”) oraz rozbudowany system wyrazów grzecznościowych. Turecki używa zaimków w drugiej osobie zależnie od stopnia zażyłości, grzeczności, dystansu społecznego albo wieku. Zaimek osobowy drugiej osoby liczby mnogiej i formy czasowników używane są także w odniesieniu do pojedynczej osoby celem okazania szacunku. Okazjonalnie można także zastosować w liczbie mnogiej zaimek drugiej osoby liczby mnogiej (sizler), aby okazać jeszcze większy dystans i szacunek.

Klasyfikacjaedytuj

Główne artykuły: Języki tureckieJęzyki ałtajskie.

Turecki jest członkiem oguzyjskiej rodziny językowej, podgrupy języków tureckich. Pod wieloma względami pokrywa się z innymi językami oguzyjskimi, takimi jak azerski, turkmeński, kaszkajski, gagauski oraz bałkano-gagauski[7]. Rodzina języków tureckich zawiera około 30 języków używanych w Europie Wschodniej, Azji Środkowej i na Syberii. Według niektórych naukowców jest to podgrupa rodziny ałtajskiej[8], do której zalicza się między innymi także język mongolski oraz koreański. Około 40% użytkowników języka tureckiego to użytkownicy rodzimi, dla których jest on językiem ojczystym[2]. Cechy charakterystyczne tureckiego, takie jak harmonia samogłoskowa, aglutynacyjność i brak rodzaju gramatycznego są cechami uniwersalnymi pośród języków tureckich i ałtajskich[2].

Staroturecka inskrypcja w piśmie orchońskim, datowana na VIII wiek, Kyzył, Rosja

Historiaedytuj

Język turecki rozwijał się na terenie Anatolii od XI wieku, to jest od opanowania tych terenów przez plemiona tureckie pod wodzą Seldżuków.

Etapy rozwoju języka tureckiego:
OkresNazwa polskaNazwa turecka
koniec XI w. – XIV w.seldżucki (staroanatolijski, staroosmański)Eski Anadolu Türkçesi = Eski Osmanlıca
koniec XIV w. – koniec XIX w.osmański (osmańskoturecki)Osmanlıca
od XX w.współczesny turecki (turecki Turcji)Türkiye Türkçesi = Öz Türkçe

Od XIX wieku trwał proces dostosowywania języka pisanego do mówionego, oczyszczania go z zawiłych konstrukcji oraz słów pochodzących z arabskiego i perskiego. Poszukiwano przy tym słów rdzennie tureckich lub wykorzystywano zapożyczenia z języków zachodnioeuropejskich, między innymi z języka francuskiego. Proces ów, zwany „oczyszczaniem” (sadeleşme), przybrał na sile w latach 20. i 30. XX wieku, podczas rządów prezydenta Mustafy Kemala Atatürka.

Od 1928 język turecki zapisywany jest za pomocą alfabetu tureckiego, opartego na literach łacińskich. Alfabet turecki ma 29 liter.

Zarys fonetykiedytuj

Współczesny język turecki posiada 29 głosek. Większość liter oznacza jedną, określoną głoskę, poza paroma wyjątkami[9]. Większość z nich jest podobna do polskich.

GłoskaOznaczenie w
alfabecie IPA
Polski odpowiednik / wymowa
aapolskie a
bbpolskie b
cd͡ʒwymowa między a
çt͡ʃwymowa między cz a ć
ddpolskie d
eepolskie e
ffpolskie f
gg, ɟpolskie g (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko)
ğj, ː(tzw. „miękkie g” – yumuşak ge) po samogłoskach: a, ı, o, u oznacza iloczas, tzn. wydłużenie poprzedniej głoski; e, i, ö, ü wymawiane jest jak polskie j[10]
hhwymawiane jako dźwięczne h, jak w wyrazie hak
ıɯwymawiane podobnie do rosyjskiego ы, tylko bardziej tylne[11]
iipolskie i
jʒwymowa między ż a ź
kk, cpolskie k (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko)
lɫ, lpolskie l (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko)
mmpolskie m
nnpolskie n
oopolskie o
öœwymawiane jak e przy wargach ułożonych jak przy wymowie polskiego o
pppolskie p
rɾpodobne do polskiego r
sspolskie s
şʃwymowa między sz a ś
ttpolskie t
uupolskie u
üywymawiane jako y przy wargach ułożonych jak przy wymowie u
vvpolskie w
yjpolskie j
zzpolskie z

Cyrkumfleks nad samogłoskami a, u (â, û) oznacza długość tych samogłosek i jednocześnie zmiękczenie wymowy poprzedzającej spółgłoski, np. kâr [kʲaːr] 'zysk'; î zaś oznacza długą samogłoskę, np. resmî [rɛsˈmiː] 'oficjalny', dinî [diˈniː] 'religijny'. Samogłoska i nie zmiękcza poprzedzającej ją spółgłoski s (jak w pol. sinus)[12].

Znak apostrofu ’ wskazuje granicę między nazwą własną a sufiksem, który jest do niej dołączony, np. İstanbul'da 'w Stambule', TRT'de 'w TRT (turecka telewizja)'[13].

W języku tureckim akcent pada z reguły na ostatnią sylabę.

Gramatykaedytuj

Liczebnikiedytuj

LpLiczebnik głównyLiczebnik porządkowy
0sıfır(brak)
1birbirinci
2ikiikinci
3üçüçüncü
4dörtdördüncü
5beşbeşinci
6altıaltıncı
7yediyedinci
8sekizsekizinci
9dokuzdokuzuncu
10ononuncu
11on biron birinci
20yirmiyirminci
30otuzotuzuncu
40kırkkırkıncı
50elliellinci
60altmışaltmışıncı
70yetmişyetmişinci
80seksensekseninci
90doksandoksanıncı
100yüzyüzüncü
200iki yüziki yüzüncü
1000binbininci
10000on binon bininci

Miesiąceedytuj

PolskiTurecki
styczeńOcak
lutyŞubat
marzecMart
kwiecieńNisan
majMayıs
czerwiecHaziran
lipiecTemmuz
sierpieńAğustos
wrzesieńEylül
październikEkim
listopadKasım
grudzieńAralık

Dni tygodniaedytuj

PolskiTurecki
poniedziałekpazartesi
wtoreksalı
środaçarşamba
czwartekperşembe
piątekcuma
sobotacumartesi
niedzielapazar

Święta religijne i państwoweedytuj

PolskiTurecki
Wszystkich ŚwiętychAzizler Günü
Święto WniebowstąpieniaMiraç Kandili
Wigilia Bożego NarodzeniaNoel Arifesi
Boże NarodzenieNoel Günü
WielkanocPaskalya
Wielka NiedzielaPaskalya Pazartesi
Wielki PiątekMübarek Cuma Günü
wielki postBüyük Perhiz
Niedziela PalmowaPalmiye Pazarı
Nowy RokYılbaşı
RamadanRamazan
Święto OfiaryKurban Bayramı
Święta NocKandil Gecesi
Święto RepublikiCumhuriyet Bayramı
Dzień zwycięstwaZafer Bayramı

Zobacz teżedytuj

Przypisyedytuj

  1. Komisja Europejska: Special Eurobarometer 243: Europeans and their Languages. Europa, 2010-02-14.
  2. a b c Kenneth Katzner: Languages of the World, Third Edition. Routledge, przedruk z Taylor & Francis Books Ltd.. ISBN 978-0415250047.
  3. Turkish Language Program. newlll.syr.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-23)]., Uniwersytet w Syracuse
  4. Geoffrey Lewis, The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success, Oxford University Press, 2002, str. 26
  5. Corpus analysis and variation in ... – Yuji Kawaguchi, Makoto Minegishi, Jacques Durand – Google Books. Books.google.com. [dostęp 2011-11-03].
  6. Hanioglu, Sükrü (2011). Ataturk: An Intellectual Biography. Princeton University Press. p. 153.
  7. Language Materials Project: Turkish. Międzynarodowy Instytut UCLA, Centrum Języków Świata, luty 2007. [dostęp 2007-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-11)].
  8. Gordon, Raymond G., Jr. (ed.): Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees – Altaic. 2005. [dostęp 2007-03-18].
  9. Stachowski 2007 ↓, s. 5.
  10. Göksel i Kerslake 2005 ↓, s. 7-8.
  11. Stachowski 2007 ↓, s. 6.
  12. Türk Dil Kurumu – Düzeltme İşareti [online], web.archive.org [dostęp 2023-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-21] (tur.).
  13. Stachowski 2007 ↓, s. 14.

Bibliografiaedytuj

  • Marek Stachowski, Gramatyka języka tureckiego w zarysie, Kraków 2007.
  • B. Podolak, P. Nykiel: Kieszonkowy słownik turecko-polski polsko-turecki, Kraków 2008.
🔥 Top keywords: Baike: Strona głównaMistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2024Specjalna:SzukajMichał WośFacebookZbigniew ZiobroMistrzostwa Europy w piłce nożnejPatrycja Kotecka-ZiobroMichał ProbierzReprezentacja Polski w piłce nożnej mężczyznJarosław GromadzińskiNicola ZalewskiWaliaMistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2024 (eliminacje)BaltimoreWojciech SzczęsnyRajmund MillerFranciszek Longchamps de Bérier (ur. 1969)Jeruzal (powiat miński)Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2020YouTubePolskaKrzysztof Kwiatkowski (polityk)Jakub PiotrowskiTaras RomanczukMagdalena Sroka (ur. 1979)Robert LewandowskiWielkanocKanał AugustowskiWielka Orkiestra Świątecznej PomocyAdam MarczakEliminacje Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2024/BarażeLamna śledziowaWielki CzwartekBarbara BlidaZmarli w marcu 2024Zamek w StobnicyLionel MessiMistrzostwa Świata w Piłce Nożnej 2026Francis Scott Key Bridge27 marcaReprezentacja Walii w piłce nożnej mężczyznKarolina RosińskaMistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2016Przemysław WiplerMistrzostwa świata w piłce nożnej mężczyznKoleń pospolityWarszawaProblem trzech ciał (powieść)Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej 2022EurokorpusDaniel James (piłkarz)Przemysław Frankowski (piłkarz)Triduum PaschalnePaweł DawidowiczRoman Longchamps de BérierJeruzal (województwo łódzkie)Stadion Olimpijski w BerlinieŚmigus-dyngusLyndon B. JohnsonFranciszek Longchamps de Bérier (1912–1969)Janusz Korwin-MikkeKolekcja samochodów sułtana BruneiWielka ŚrodaJan Bednarek (piłkarz)Wielka BrytaniaMistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2028Magdalena BiejatAnna SzymańczykMichał Olszewski (duchowny katolicki)RosjaAdam BodnarSelekcjonerzy reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyznMariusz GosekPaweł ŚlizBartosz SalamonRobert OppenheimerNATOGrażyna TrelaIzabela KunaGareth BaleMarcin PrzydaczStany ZjednoczoneWładysław II JagiełłoFernando SantosPoranek kojotaNiemcyMistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2024/Grupa DGruzjaWielki PiątekMarina Łuczenko-SzczęsnaVolksparkstadionFlaga czerwono-czarnaUkrainaMetamfetaminaRanking FIFARudolf HößPokolenie ZDariusz Szpakowski