माहेश्वर सूत्र

माहेश्वर सूत्र (संस्कृत:शिवसूत्राणि वा महेश्वर सूत्राणि)यात संस्कृत व्याकरणया जगया रुपय् नालेगु या। पाणिनिजुं संस्कृत भाषाया तत्कालीन स्वरूपयात परिष्कृत व नियमित यायेगु उद्देश्यं भाषाया थी-थी अव्यव व घटक दसु- ध्वनि-विभाग (अक्षरसमाम्नाय), नाम (संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण), पद, आख्यात, क्रिया, उपसर्ग, अव्यय, वाक्य, लिङ्ग इत्यादि तथा थुकिया अन्तर्सम्बन्ध प्रकृतियात अष्टाध्यायीय् वर्णन यानादिगु दु। अष्टाध्यायीय् ३२ पाद दु। थ्व ८ अध्यायय् समान रूपं विभक्त दु।


व्याकरणया थ्व ग्रन्थय् पाणिनिजुं विभक्ति-प्रधान संस्कृत भाषायागु समग्र व सम्पूर्ण विवेचन करीब ४००० सूत्रय् यानादिगु दु। थुकिलि ८गु अध्याय ल्याखंया दृष्टिं असमान रूपं विभाजित दु। तत्कालीन समाजय् च्वयेगु सामान यक्व मदैगुलिं पाणिनिं व्याकरणयात स्मृतिगम्य दयेकेत सूत्र शैलीया ग्वहालि कयादिल। हानं, विवेचनयात यक्व संक्षिप्त दयेकेत पाणिनिं थःगु पूर्ववर्ती वैयाकरणं लूगु उपकरण नापं थःमेसिनं न यक्व उपकरण छ्यलादिल गुकिलि शिवसूत्र वा माहेश्वर सूत्र दकलय् महत्वपूर्ण जु।

उत्पत्तिया बाखँसम्पादन

आपाल संस्कृत सफू व च्वसु थें हे माहेश्वर सूत्रय् नं थुकिया उत्पत्ति द्यःया दैवी शक्तिं जूगु धैगु बाखँ दु। थ्व बाखँकथं भगवान नटराज(शिव)द्वारा ताण्डव नृत्य जूगु धैगु च्वयातःगु दु।
नृत्तावसाने नटराजराजो ननाद ढक्कां नवपञ्चवारम्।
उद्धर्त्तुकामो सनकादिसिद्धानेतद्विमर्शे शिवसूत्रजालम्॥

अर्थात:-"नृत्य (ताण्डव)या अवसान (समाप्ति)इ नटराजं (शिवं) सनकादि ऋषितेगु सिद्धि व कामनाया उद्धार (पूर्ति)या निंतिं नवपञ्च (१४)क डमरू थानादिल। थ्व कथं १४गु शिवसूत्रतेगु थ्व जाल (वर्णमाला) प्रकट जुल।"

डमरुयात झिंप्यकः थायेधुंका झिंप्यंगु सूत्रया रुपय् ध्वनि उत्पन्न जुल् व थ्व हे ध्वनिं व्याकरण उत्पत्ति जुल। अथे जूगुलिं व्याकरण सूत्रतयेगु आदि-प्रवर्तक भगवान नटराजयात मानेयाइ। प्रसिद्धि दु कि महर्षि पाणिनिं थ्व सूत्रतयेत देवाधिदेव शिवया आशीर्वादं कयादिल व पाणिनीय संस्कृत व्याकरणया आधार दयेकादिल।

सूत्रसम्पादन

माहेश्वर सूत्रतयेगु कुल संख्या १४ दु, गुकि थथे दु:

१. अ इ उ ण् ।

२. ॠ ॡ क् ।

३. ए ओ ङ् ।

४. ऐ औ च् ।

५. ह य व र ट् ।

६. ल ण्

७. ञ म ङ ण न म् ।

८. झ भ ञ् ।

९. घ ढ ध ष् ।

१०. ज ब ग ड द श् ।

११. ख फ छ ठ थ च ट त व् ।

१२. क प य् ।

१३. श ष स र् ।

१४. ह ल् ।

माहेश्वर सूत्रया व्याख्यासम्पादन

उपर्युक्त्त १४ सूत्रय् संस्कृत भाषाया वर्ण (अक्षरसमाम्नाय)यात छगू विशिष्ट प्रकारं संयोजित यानातःगु दु। फलतः, पाणिनिया खंग्वःतयेगु ल्ययेज्याया नियमय् गब्लें नं छुं विशेष वर्ण पुचः (छता स्वया अप्व) छ्येलेमालिबिलय् व वर्ण (आखः)तयेत माहेश्वर सूत्रं प्रत्याहार दयेका संक्षेपय् ग्रहण याइ। माहेश्वर सूत्रतयेत थ्व हे कारणं ‘प्रत्याहार विधायक’ सूत्र नं धाइगु या। प्रत्याहार दयेकिगु विधि तथा संस्कृत व्याकरणय् इमिगु बहुविध प्रयोगयात क्वे क्यनातःगु दु।थ्व १४ सूत्रय् संस्कृत भाषाया समस्त वर्णतयेत समावेश यानातःगु दु। प्रथम ४ सूत्र (अइउण् – ऐऔच्)य् स्वर वर्ण तथा शेष १० सूत्र व्यञ्जन वर्णतयेगत निनातःगु दु। संक्षेपय् स्वर वर्णतयेत अच् व व्यञ्जन वर्णतयेत हल् धाइगु या। अच् व हल् नं प्रत्याहार ख।

प्रत्याहारसम्पादन

प्रत्याहारया अर्थ संक्षिप्त कथन ख। अष्टाध्यायीया प्रथम अध्यायया प्रथम पादया ७१गु सूत्र ‘आदिरन्त्येन सहेता’ (१-१-७१) सूत्र द्वारा प्रत्याहार दयेकिगु विधियात पाणिनिं निर्देश यानादिगु दु।

आदिरन्त्येन सहेता (१-१-७१): (आदिः) आदि वर्ण (अन्त्येन इता) अन्तिम इत् वर्ण (सह) नाप स्वाना प्रत्याहार दयेकी, थ्व आदि वर्ण व इत्सञ्ज्ञक अन्तिम वर्णया पूर्व वैगु वर्णतयेत समष्टि रूपं (collectively) बोध याइ।

दसु: अच् = प्रथम माहेश्वर सूत्र ‘अइउण्’या आदि वर्ण ‘अ’यात चतुर्थ सूत्र ‘ऐऔच्’या अन्तिम वर्ण ‘च्’नाप योग यायेबिलय् अच् प्रत्याहार जुइ। थ्व अच् प्रत्याहार थःगु आदि अक्षर ‘अ’ निसें कया इत्संज्ञक च् या पूर्व वैगु औ पर्यन्त सकल आखःतयेत बोध याइ। अतः,

अच् = अ इ उ ॠ ॡ ए ऐ ओ औ।

थ्व हे कथं हल् प्रत्याहारया सिद्धि ५गु सूत्र हयवरट्या आदि आखः ‘ह’या अन्तिम १४गु सूत्र हल् या अन्तिम आखः ल् नाप स्वाइ। फलतः,

हल् = ह य व र, ल, ञ म ङ ण न, झ भ, घ ढ ध, ज ब ग ड द,ख फ छ ठ थ च ट त, क प, श ष स, ह ।उपर्युक्त दक्वं १४गु सूत्रय् अन्तिम वर्णया इत् संज्ञा पाणिनिं यानादिगु ख। इत् संज्ञा जुया थ्व अन्तिम वर्णतयेगु उपयोग प्रत्याहार दयेकेत केवल अनुबन्ध (Bonding) हेतु याइ, तर व्याकरणीय प्रक्रियाय् थुमिगु गणना जुइ मखु अर्थात् थुमिगु प्रयोग जुइमखु। गुगु वर्णतयेगु इत् संज्ञा जुइ, उकिया निर्देश पाणिनिं निम्नलिखित सूत्रद्वारा यानादिगु दु:

नन्दिकेश्वरकाशिकासम्पादन

नृत्तावसाने नटराजराजो ननाद ढक्कां नवपञ्चवारम् ।

उद्धर्तुकामः सनकादिसिद्धानेतद्विमर्शे शिवसूत्रजालम् ।।१।।

अत्र सर्वत्र सूत्रेषु अन्त्यवर्णचतुर्दशम् ।

धात्वर्थं समुपादिष्टं पाणिन्यादीष्टसिद्धये ।।२।।

।। अइउण् ।।१।।

अकारो ब्रह्मरूपः स्यान्निर्गुणः सर्ववस्तुषु ।

चित्कलामिं समाश्रित्य जगद्रूप उणीश्वरः ।।३।।

अकारः सर्ववर्णाग्र्यः प्रकाशः परमेश्वरः ।

आद्यमन्त्येन संयोगादहमित्येव जायते ।।४।।

सर्वं परात्मकं पूर्वं ज्ञप्तिमात्रमिदं जगत् ।

ज्ञप्तेर्बभूव पश्यन्ती मध्यमा वाक् ततः स्मृता ।।५।।

वक्त्रे विशुद्धचक्राख्ये वैखरी सा मता ततः ।

सृष्ट्याविर्भावमासाद्य मध्यमा वाक् समा मता ।।६।।

अकारं सन्निधीकृत्य जगतां कारणत्वतः ।

इकारः सर्ववर्णानां शक्तित्वात् कारणं गतम् ।।७।।

जगत् स्रष्टुमभूदिच्छा यदा ह्यासीत्तदाऽभवत् ।

कामबीजमिति प्राहुर्मुनयो वेदपारगाः ।।८।।

अकारो ज्ञप्तिमात्रं स्यादिकारश्चित्कला मता ।

उकारो विष्णुरित्याहुर्व्यापकत्वान्महेश्वरः ।।९।।

।। ऋऌक् ।।२।।

ऋऌक् सर्वेश्वरो मायां मनोवृत्तिमदर्शयत् ।

तामेव वृत्तिमाश्रित्य जगद्रूपमजीजनत् ।।१०।।

वृत्तिवृत्तिमतोरत्र भेदलेशो न विद्यते ।

चन्द्रचन्द्रिकयोर्यद्वद् यथा वागर्थयोरपि ।।११।।

स्वेच्छया स्वस्य चिच्छक्तौ विश्वमुन्मीलयत्यसौ ।

वर्णानां मध्यमं क्लीबमृऌवर्णद्वयं विदुः ।।१२।।

।। एओङ् ।।३।।

एओङ् मायेश्वरात्मैक्यविज्ञानं सर्ववस्तुषु ।

साक्षित्वात् सर्वभूतानां स एक इति निश्चितम् ।।१३।।

।। ऐऔच् ।।४।।

ऐऔच् ब्रह्मस्वरूपः सन् जगत् स्वान्तर्गतं ततः ।

इच्छया विस्तरं कर्त्तुमाविरासीन्महामुनिः ।।१४।।

।। हयवरट् ।।५।।

भूतपञ्चकमेतस्माद्धयवरण्महेश्वरात् ।

व्योमवाय्वम्बुवह्न्याख्यभूतान्यासीत् स एव हि ।।१५।।

हकाराद् व्योमसंज्ञं च यकाराद्वायुरुच्यते ।

रकाराद्वह्निस्तोयं तु वकारादिति सैव वाक् ।।१६।।

।। लण् ।।६।।

आधारभूतं भूतानामन्नादीनां च कारणम् ।

अन्नाद्रेतस्ततो जीवः कारणत्वाल्लणीरितम् ।।१७।।

।। ञमङणनम् ।।७।।

शब्दस्पर्शौ रूपरसगन्धाश्च ञमङणनम् ।

व्योमादीनां गुणा ह्येते जानीयात् सर्ववस्तुषु ।।१८।।

।। झभञ् ।।८।।

वाक्पाणी च झभञासीद्विराड्रूपचिदात्मनः ।

सर्वजन्तुषु विज्ञेयं स्थावरादौ न विद्यते ।।

वर्गाणां तुर्यवर्णा ये कर्मेन्द्रियमया हि ते ।।१९।।

।। घढधष् ।।९।।

घढधष् सर्वभूतानां पादपायू उपस्थकः ।

कर्मेन्द्रियगणा ह्येते जाता हि परमार्थतः ।।२०।।

।। जबगडदश् ।।१०।।

श्रोत्रत्वङ्नयनघ्राणजिह्वाधीन्द्रियपञ्चकम् ।

सर्वेषामपि जन्तूनामीरितं जबगडदश् ।।२१।।

।। खफछठथचटतव् ।।११।।

प्राणादिपञ्चकं चैव मनो बुद्धिरहङ्कृतिः ।

बभूव कारणत्वेन खफछठथचटतव् ।।२२।।

वर्गद्वितीयवर्णोत्थाः प्राणाद्याः पञ्च वायवः ।

मध्यवर्गत्रयाज्जाता अन्तःकरणवृत्तयः ।।२३।।

।। कपय् ।।१२।।

प्रकृतिं पुरुषञ्चैव सर्वेषामेव सम्मतम् ।

सम्भूतमिति विज्ञेयं कपय् स्यादिति निश्चितम् ।।२४।।

।। शषसर् ।।१३।।

सत्त्वं रजस्तम इति गुणानां त्रितयं पुरा ।

समाश्रित्य महादेवः शषसर् क्रीडति प्रभुः ।।२५।।

शकारद्राजसोद्भूतिः षकारात्तामसोद्भवः ।

सकारात्सत्त्वसम्भूतिरिति त्रिगुणसम्भवः ।।२६।।

।। हल् ।।१४।।

तत्त्वातीतः परं साक्षी सर्वानुग्रहविग्रहः ।

अहमात्मा परो हल् स्यामिति शम्भुस्तिरोदधे ।।२७।।

।। इति नन्दिकेश्वरकृता काशिका समाप्ता ।।

पिनेया स्वापूसम्पादन

🔥 Top keywords: मू पौअंकोरवाटश्री हनुमान चालीसाModule:Argumentsइन्दोनेसियाग्वाहालि:धलःपौब्राह्मणराजपूतबंगाली भाषागेमेलानसिँनगुविकिपिडिया:सतः फल्चानक्षत्रबुद्धपूजा पालीविशेष:RecentChangesप्रशान्त महासागरतेक्सासजयमंगल गाथाविनायक दामोदर सावरकरनर्थ क्यारोलिनाविकिपिडिया:हलिम बुखँ (ग्रेगोरियन पात्रो)विशेष:Searchब्यांचासुमेरविकिपिडियाआलापुर तहसीलहिन्दी भाषाभौतिक शास्त्रविकिपिडिया:सामाजिक दबूचीनसन् १५२५अंग्रेजी भाषाविकिपिडिया:मिवांअस्त्रेलियापरियोजना:सामाजिक दबुसन् १७९०विशेष:MyTalkब्राजिलऔराई् तहसीलसन् १२७२सन् १५५२सन् २९२चोदनाTemplate:RD headerइ॰ पू॰ २३८सन् १४९६करुण रसफेब्रुवरी १६लःफय्इस्लामपुरकर्णवालajsobहा (मा)सन् १७७१आयुर्वेद१००००रेने देस्कार्तेस्मेरिल्यान्दTemplate:इन्डेक्स परिमार्जितपेरुकाक्क काक्क (सन् २००३या संकिपा)जावानिज भाषासंयुक्त राज्य अमेरिकासम्प्रतिरुसभरत मुनितःहताः २इच्छाविकिपिडिया:मालेज्यागुप्तकालीन कलापवित्र रोमन साम्राज्यसन् १७०१न्यु मेक्सिकोओसामा बिन लादेनप्रकारयुमा, एरिजोनासन् १६८१म्यासेडोनियानिकोला टेस्लासंस्कृतइन्टरपोलएच टी एम् एल्क्याम्बोदियासमन्वय (पत्रिका)चेक गणतन्त्रलेताईगुएरिस्टोटलVentura, क्यालिफोर्नियाबुद्ध धर्मदन्त चिकित्साविकिपिडिया:स्टाइलया म्यानुअलतःहताः १पुचः:तजिलजितिकुल्वय्प्लेट टेक्टोनिक्ससहसवानसन् ०सोनोमा, क्यालिफोर्नियाभूगोल