Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
L'oro ye un elemento quimico de numero atomico 79 situato en o grupo 11 d'a tabla periodica. O suyo simbolo ye Au (d'o latínaurum[1]). L'oro ye un metal de transición blando, brillant, amariello, pesato, maleable, dúctil y que no reacciona con a mayoría de productos quimicos, pero ye sensible a o cloro y a l'augua rechia. O metal se troba a ormino en estau puro y en forma de pepitas y depositos aluvials y ye un d'os metals tradicionalment emplegatos ta cudir monedas. L'oro s'emplega como estandar monetario en muitos estaus y tamién s'usa en a choyería, a industria y a electronica.
L'oro ye un elemento metalico que tien una color amariella en bruto, pero que puet amostrar-se negro, rubí u morato en divisions finas. Ye considerato por beluns como o elemento mas polito de toz y ye o metal mas maleable y dúctil que se conoixe.[2] De feito, una uncia (28,35 g) d'oro puet modelar-se de forma que cubra una extensión de 28 metros cuadratos. Como ye un metal blando, as aliacions con atros metals a fin de proporcionar-le dureza son frecuents.
Se tracta d'un metal muit denso, con un alto punto de fusión y una alta afinidat electronica. Os suyos estaus d'oxidación mas importants son +1 y +3. Tamién se troba en o estau d'oxidación +2, asinas como en estaus d'oxidación superiors, pero ye menos frecuent.
Amás, l'oro ye un buen conductor d'a calor y d'a electricidat, y no l'afecta l'aire ni a mayoría d'achents quimicos. Tien una alta resistencia a l'alteración quimica por parti d'a calor, a humedat y a mayoría d'os achents corrosivos, y asinas ye bien adaptato a o suyo uso ta cudir monedas y en a choyería.
A color de l'oro puro ye amariella metalica. L'oro, o cesio y l'arambre son os unicos elementos metalicos que tienen una color natural que no sía ni grisa ni blanca. A color grisa habitual d'os metals pende d'a suya "mar d'electrons", que ye capable d'absorber y tornar a emitir fotons a o largo d'un amplo rango de frecuencias. L'oro reacciona d'una traza diferent, pendendo d'efectos relativistas sutils que afectan a os orbitals que rodian os atomos d'oro.[3][4]
Se pueden aconseguir aliacions d'oro coloriato como l'oro rosa, adhibindo-ne diversas cantidaz d'arambre y archent, tal como se veye en a imachen. As aliacions con paladio u níquel tamién son importants en a choyería comercial, ya que producen aliacions d'oro blanco. Menos habitualment, adhibindo manganeso, aluminio, fierro, indio y atros elementos se pueden producir mas colors inusuals d'oro ta diversas aplicacions.[5]
L'oro ye un material conoixito por la humanidat dende l'antiguidat, o puesto mes antigo a on s'ha trobato oro ye a Necropolis de Varna, datata en entre o 4600 y o 4200 aC. [6]
Bel hieroglifico echipcio de l'anyo 2600 aC. fa referencia a iste material y deciban que yera mas abundant que a pols.[7]
Tamién en Europa central s'ha trobato bella pieza d'oro como o disco de Nebra a mas de lingotz datatos en o segundo milenio aC.
Por o suyo alto valor mientres a historia, a mayor parti de l'oro estrayito ye huei encara en circulación.
L'oro puro ye muit tovo ta estar emplegato normalment y s'endurece aleyando-lo con plata y arambre. L'oro y as suyas muitas aliacions s'emplegan muito en choyería, a fabricación de monedas y tamién como patrón monetario en muitos países. A causa d'a suya buena conductividat electrica y a suya resistencia a la corrosión, asinas como una buena combinación de propiedaz quimicas y fisicas, se prencipió a emplegar en zaguerías d'o sieglo XX como metal en a industria.
A suya alta conductividat electrica y resistencia a la oxidación ha permitito un amplo uso como capas primeras electrodepositatas sobre a superficie de conexions electricas ta asegurar una connexión buena, de baixa resistencia.
Como l'archent, l'oro puet formar fuertes amalgamas con o mercurio que a vegatas s'emplegan en empastes dentals.
L'oro coloidal (nanoparticlas d'oro) ye una solución intensament coloriata que se ye estudiando en muitos laboratorios con fins medicas y biolochicas. Tamién ye a forma emplegata como pintura dorata en ceramicas.
O isotopo d'oro 198Au, d'una vida meyana de 2,7 días, s'emplega en bels tractamientos de cáncer y atras malautías.
S'emplega como recubrimiento de materials biolochicos permitindo estar visto a traviés d'o microscopio electronico de barrido (SEM).
S'emplega como recubrimiento protector en muitos satelites por o feito de que ye un buenn reflector d'a luz infrarroya.
Ye utilizato tamién ta premiar a os campions en bels competicions esportivas, medalla d'oro ta o campión, d'archent ta o subcampión y bronce ta o tercer claseficato,
Utilizato tamién ta fer medallas honorificas y premiar destacatos personaches d'una ciudat o territorio como a Medalla de Oro de Zaragoza y a Medalla d'Oro d'a Cheneralidat de Catalunya.
Emplegato tamién ta premiar destacatos personaches d'a cultura y ganadors de concursos culturals.