Sewjerosamiska rěč

Samiska rěč

Sewjerosamišćina (často jednorje samišćina, sewjerosamisce davvisámegiella abo sámegiella) je rěč samiskeje hałuzy finougriskich rěčow. Z dźensa hišće žiwych samiskich rěčow ma sewjerosamišćina najwjetšu ličbu rěčnikow (něhdźe 30.000) a płaći husto kaž poprawna samiska rěč. Sewjerosamišćina je přiwuzna k druhim rěčam samiskeje hałuzy, ale podobna tež baltofinskim rěčam.

Davvisámegiella
Sewjerosamišćina
krajeNorwegska, Šwedska, Finska
rěčnicy30.000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacijauralske rěče
finougriske rěče
finsko-permske rěče
finsko-wolzyne rěče
finsko-samiske rěče
samiske rěče
Sewjerosamišćina
oficielny status
hamtska rěčNorwegska, Šwedska, Finska, w jednotliwych gmejnach
rěčne kody
ISO 639-1:

se

ISO 639-2:

sme

ISO 639-3 (SIL):

sme

wikipedija
Wobdźěłać
p  d  w
Sewjerosamiski rěčny teritorij: č. 5 na karće

Sewjerosamišćina je hamtska mjeńšinowa rěč w gmejnach Kåfjord (Gávkevuotna), Karasjok (Kárášjohka), Kautokeino (Guovdageaidnu), Lavangen (Loabát), Nesseby (Unjárga), Porsanger (Porsáŋgir) a Tana (Deatnu) w Norwegskej; Arjeplog (Árjepluovve), Gällivare (Jiellevárri), Jokkmokk (Johkamohkki) a Kiruna (Giron) w Šwedskej a Enontekiö (Eanodat), Inari (Anár), Sodankylä (Soađegilli), Utsjoki (Ohcejohka) w Finskej.

Alfabet a wurjekowanjewobdźěłać

W sewjerosamišćinje wužiwa so łaćonski alfabet z přidatnymi pismikami á [a], č [], đ [ð], ŋ [ŋ], š [ʃ], ŧ [θ], ž [d̥ʒ̊].

Wokalewobdźěłać

Wokalne fonemy sewjerosamišćiny
Prědnje wokaleZadnje wokale
i [i]u [u]
e [e]o [o]
á [a]a [ɑ]

Dołhosć wokalow wotwisuje wot jich pozicije w słowje a wot stopnjoweje změny. W prawopisu dołhosć so njewoznamjenja. Dwójne ii njeje dołhi wokal ale wjazanje [ij].

Nimo jednorych wokalow ma sewjerosamišćina hišće diftongy ea [], ie [ie], oa [] a uo [uo]. Te móža měnić so z dołhimi wokalami e [], i [], o [] a u [], na př. geassit ‘ćahnyć’ > gesset ‘ćahnu’, giehta ‘ruka’ > gihtii ‘w ruce’, oastit ‘kupić’ > ostet ‘kupja’, čuorvut ‘wołać’ > čurvot ‘wołaja’.

Konsonantywobdźěłać

Konsonantiske fonemy sewjerosamišćiny
 bilabialnelabiodentalnedentalnealweolarnepostalweolarnepalatalnewelarneglotalne
plosiwyp [p], b []  t [t], d [] dj [ɟ]k [k], g [ɡ̊] 
nasalem [m]  n [n] nj [ɲ]ŋ [ŋ] 
wibranty   r [r]    
frikatiwy f [f], v [v]ŧ [θ], đ [ð]s [s]š [ʃ]  h [h]
aproksimanty     j, i [j]  
laterale   l [l] lj [ʎ]  
afrikaty   c [ts], z [d̥z̥]č [], ž [d̥ʒ̊]   

W cuzych słowach wustupuja hišće aspirěrowane konsonanty [], [] a []: páhkka ‘paket’, telefuvdna ‘telefon’, kapihtal ‘kapitl’.

Kaž tež estišćina znaje sewjerosamišćina rozeznawanje třoch schodźenkow dołhosće (krótko – dołho – předołho), na př. oađán [oˑɑðaːn] ‘spju’, oađđit [oˑɑðːiˑht] ‘spać’ a oađđi [oɑðːːi] ‘spjacy’. Tabela wšelake dołhosće njepokazuje. W prawopisu rozdźěl mjezy dołhimi a předołhimi konsonantami husto njeje widźeć.

Pola předołhich konsonantow bb, dd, gg je prěni dźěl dołhi a spěwny, druhi krótki a połspěwny: oabbá [oɑbːb̥a] ‘sotra’, loddi [lodːd̥i] ‘ptačk’, čoggot [tʃoɡːɡ̊oht] ‘so zhromadźić’.

Pismik t na koncu słowa so wurjekuje kaž [h], hdyž w sadzé slěduje hišće slówo, hewak (t. r. před přestawku) kaž [ht].

Stopnjowa změnawobdźěłać

Na rozdźěl wot finšćiny je stopnjowa změna w sewjerosamišćinje jara komplikowana a zapřijmje wšě konsonanty a konsonantiske zwiski.

Stopnjowa změna wosahuje dohromady 141 padow móžnych přeměnjenjow konsonantow a kombinacijow z nich. Tabela pokazuje jenož jedyn přikład za wšelake typy.

sylny stopjeń (nom. sg.)słaby stopjeń (nom. pl.)woznamzapřijate zwuki
guossiguossit‘hosć’đđ, ff, ll, hll, llj, mm, nn, nnj, ŋŋ, rr, hrr, ss, šš, ŧŧ, vv (předołho → dołho)
guolliguolit‘ryba’đđ, ff, ll, hll, mm, nn, ŋŋ, rr, hrr, ss, šš, ŧŧ, vv (dołho → krótko)
áhkkuáhkut‘wowka’hcc, hčč, hkk, hpp, htt
johkajogat‘rěka’hc, hč, hk, hp, ht
oabbáoappát‘sotra’bb, dd, ddj, gg, zz, žž
bárdnibártnit‘syn’rbm, rdn, rdnj, rgŋ
biebmubiepmut‘jědź’bm, dn, dnj, gŋ
sátnisánit‘słowo’pm, tn, tnj, kŋ
jávrijávrrit‘jězor’đb, đg, đj, đv, ib, ic, id, if, ig, ik, il, ihl, ihm, ihn, ip, ir, is, it, iv, iz, lb, lc, lč, ld, lf, lg, lj, lk, lp, ls, lš, lt, lv, lž, mb, mp, ms, mš, nc, nč, nd, ns, nt, nz, nž, ŋg, ŋk, rb, rc, rč, rd, rf, rg, rj, rk, rp, rs, rš, rt, rv, rz, rž, sk, sm, sp, st, šk, šm, št, šv, tk, tm, vd, vg, vj, vk, vl, vhl, vp, vr, vt, vz, vž
čalbmičalmmit‘wóčko’đbm, đgŋ, ibm, idn, igŋ, lbm, ldn, lgŋ, vdn, vdnj
goanstagoansttat‘trik’isk, ist, mšk, nsk, nst, rsk, rst, vsk
teakstateavsttat‘tekst’kc, kč, ks, kst, kš, kt

Gramatikawobdźěłać

Substantiwywobdźěłać

Sewjerosamišćina ma šěsć padow: nominatiw, genitiw, ilatiw, lokatiw, komitatiw a esiw. Dokelž stary akuzatiw (kóncowka *-m) je spadnył ze starym genitiwom (kóncowka -n) słuži genitiw dźensa tež jako pad njeposrědneho objekta. Esiw ma jenož jednu formu za singular a plural.

Samiska gramatika rozeznawa mjezy runozłóžkowym a njerunozłóžkowym zdonkam. Třeća skupina substantiwow su t. mj. kontrahowace zdónki.

 runozłóžkowynjerunozłóžkowykontrahowacy
 singularpluralsingularpluralsingularplural
nominatiwguolliguolitluomiluopmánatboazubohccot
genitiwguoliguliidluopmánaluopmániidbohccobohccuid
ilatiwguolláiguliideluopmániiluopmániidabohccuibohccuide
lokatiwguolisguliinluopmánisluopmániinbohccosbohccuin
komitatiwguliinguliiguinluopmániinluopmániiguinbohccuinbohccuiguin
esiwguollinluominboazun
 ‘ryba’‘žołty ćernjowc’‘sob’

Posesiwowe sufiksywobdźěłać

Wobsydstwo zwuraznje sewjerosamiska rěč z pomocu posesiwowych sufiksow, kiž sćěhuja kóncowkam pada. Kombinacija teju kóncowkow wučinja komplikowane wjazanja. Tu so pokazuje jenož padowe formy singulara (eallu ‘stadło’):

 1. sg.2. sg.3. sg.1. du.2. du.3. du.1. pl.2. pl.3. pl
nom.ellonelloteallusellomeellodeealluskaellometellodetealluset
gen.ellonelotealusellomeelodeealuskaellometelodetealuset
il.ellosanellosatellosiselloseameelloseatteelloseaskkaelloseametelloseattetelloseaset
lok.ealustanealustatealustisealusteameealusteatteealusteaskkaealusteametealusteattetealusteaset
kom.ealuinanealuinatealuinisealuineameealuineatteealuineaskkaealuineametealuineattetealuineaset
es.eallunaneallunateallunisealluneameealluneatteealluneaskkaealluneametealluneattetealluneaset

Adjektiwywobdźěłać

Adjektiwy ma w sewjerosamišćinje dwě zakładnej formje – atributiwnu a predikatiwnu. Atributiwna forma so njedeklinuje: Son lea čeahpes bárdni ‘Wón je wušikny hólc’, Dáppe leat ollu čeahpes bártnit ‘Tu su mnoho wušiknych hólcow’.

Hdyž adjektiw wužiwa so jako predikat, tón so deklinuje po numerusu: Bárdni lea čeahppi ‘Hólc je wušikny’, Bártnit leat čeahpit ‘Hólcy su wušikni’.

Werbywobdźěłać

Sewjerosamiski werb ma tři numerusy, tři wosoby, štyri časy a štyri modusy. Na rozdźěl wot substantiwow a adjektiwow maja werby w sewjerosamišćinje tež formy duala.Kaž pola substantiwow eksistuje tež pola werbow rozeznawanje mjezy runozłóžkowym, njerunozłóžkowym a kontrahowacym typami.

Konjugacija werbow w prezensu
 runozłóžkowynjerunozłóžkowykontrahowacy
1. sg. (mun)boađánveahkehančohkkán
2. sg. (don)boađátveahkehatčohkkát
3. sg. (son)boahtáveahkehačohkká
1. du. (moai)bohteveahkehetnečohkkájetne
2. du. (doai)boahtibeahttiveahkeheahppičohkkábeahtti
3. du. (soai)boahtibaveahkeheabačohkkába
1. pl. (mii)boahtitveahkehitčohkkát
2. pl. (dii)boahtibehtetveahkehehpetčohkkábehtet
3. pl. (sii)bohtetveahkehitčohkkájit
 ‘přińć’‘pomhać’‘sedźeć’

Za negaciju werbow wužiwa so wosebity negacijowy werb. W prezensu sćěhuje negacijowemu werbej forma bjez kóncowki (runozłóžkowe a kontrahowace werby) abo z kóncowku -t (njerunozłóžkowe werby), na př. mun boađán ‘ja přińdu’ : mun in boađe ‘ja njepřińdu’, doai veahkeheahppi ‘wój pomhatej’ : doai eahppi veahket ‘wój njepomhatej’, sii čohkkájit ‘woni sedźa’ : sii eai čohkká ‘woni njesedźa’.

Zestajane formy eksistuja za perfekt a pluskwamperfekt (Mun lean boahtán ‘Ja sym přišoł’), za progresiw (Son lea borramin ‘Wón jě’, posłownje „wón je jědźacy“).

Syntakswobdźěłać

Normalny słowoslěd w sewjerosamišćinje je subjekt – werb – objekt, na př. Mun jugan gáfe ‘Ja piju kofej’. W prašacych sadach sćěhuje werbej partikla go, a werb steji na spočatku sady: Jugan go mun gáfe? ‘Piju ja kofej?’.

Słowoskładwobdźěłać

Najwjetši dźěl słowoskłada sewjerosamišćiny je uralskeho abo finougriskeho pochada. Rěč je tola južo zahe přewzała słowa wot susednych germanskich rěčow, na př. buoidi ‘tuk’ (< germ. *faita), gussa ‘kruwa’ (< sk. *kūz) abo lavkkis ‘tcha’ (< *flauhaz). Nowše požčonki su mj. dr. gáffe ‘kofej’, (k)ruvdnu ‘króna’ abo skuvla ‘šula’.

Sewjerosamišćina je zhromadnje z druhimi rěčemi samiskeje hałuzy w běhu časa přewzała jara mnoho słowow z baltofinskich rěčow. K tym słušeja na př. addit ‘dać’ (fi. antaa), girji ‘kniha’ (fi. kirja), loahppa ‘kónc’ (fi. loppu), haddi ‘płaćizna’ (fi. hinta), šaldi (fi. silta), oahppat ‘wuknyć’ (fi. oppia) abo bánnogáhkku ‘pampuch' (fi. pannukakku, to zaspět z skandinawiskich rěčow).

Nowe požčonki so přiměrjeja samiskej fonetice, na př. parlameanta ‘parlament‘, kultuvra ‘kultura’ abo tradišuvdna ‘tradicija’.

Narěčewobdźěłać

Sewjerosamišćina ma tři hłowny narěče – mórski narěč, Tornioski narěč a finmarkski narěč. Posledni dźěli so do dweju skupinow (zapadna a wuchodna). Najnapadniši rozdźěl mjezy tymaj skupinomaj wobsteji w tym, zo na wuchodźe kajkosć diftongow wotwisuje wot dołhosće slědowaceho konsonanta, na př. geahččat [keæhːtʃɑht] ‘hladać’, ale geahčan [kɪæhtʃɑn] ‘hladam’.

Prawopisywobdźěłać

Přitomny prawopis sewjerosamišćiny pochadźa z lěta 1979. Před tym buchu wužiwane rozdźělne systemy w třoch skandinawiskich krajach. Wosebje finougriski rěčespyt wužiwaše hač do započatka 21. lětstotka prawopis, kotryž norwegski slědźer Konrad Nielsen wuwi za swóju wučbnicu samišćiny (Lærebok i lappisk, 1926) a kotryž bu tež wužiwany w jeho wulkim samisko-norwegskim słowniku (Lappisk ordbok, 1932–1962).

Nielsenowy prawopis je stawizniski a pokazuje formy słowow, kiž w dźensnišej rěče bóle njeeksistuja. Za wšědne nałožowanje běše ta ortografija njewužijomna.

Přikładwobdźěłać

Nielsenowy prawopisDźensniši prawopis
Go mon vuostâs gærde gullim duom sāne “lik'ko” jâ oǯǯum dâst juoǥâlāǥăn æppĕ-sælvĕs govâ sīlusâm, baggjanii mu sis'tĕ dâl'lanâǥâ hālu oamâstit likko – šâd'dât oasalâǯǯân likkost. Duom sāne skāggjâ, dâm čuoggjâm læi mu mielâst cæl'kĕmæt'tom, muttŏ stuoreb læi æppedkæt'ta dâm sis-doallo.Go mun vuosttas geardde gullen duon sáni “lihkku” ja ožžon das juogalágán eahpesealvves gova sillosan, badjánii mu siste dallánaga hállu oamastit lihku – šaddat oasálažžan lihkus. Duon sáni skádja, dan čuodjan leai mu mielas cealkemeahttun, muhto stuorit leai eahpitkeahttá dan sisdoallu.
‘Hdyž prěni raz słyšach to słowo „zbožo“ a dostach wot toho někajki njejasny wobraz w swojej duši, nasta wo mni hnydom přeće zbožo wobsedźeć – měć podźěl na zbožo. Wothłós toho słowa, jeho zynk bě po mojim mjenjenju njewuprajny, ale [hišće] wjetši bě bjezdwěla jeho wobsah.’

Stawiznywobdźěłać

Najstarše dokłady sewjerosamišćiny pochadźa z 1648, hdyž šwedski farar Johannes Jonae Tornaeus přełoži cyrkwinsku přiručku Manuale sueticum ze šwedšćiny do samišćiny (Manuale Lapponicum). Prěni katechizm wuńdźe 1728 w Kopenhagenje (Dokter Marten Lutter Utza Katekismusaz, přełožowar Morten Lund). Tym slědowachu gramatika Knuda Leema (En Lappisk Grammatica Efter den Dialect som bruges af Field-Lapperne udi Porsanger-Fiorden, 1748) a jeho dansko-samiski słownik (En Lappesk Nomenclator efter Den Dialect, som bruges af Fjeld-Lapperne i Porsanger-Fjorden, 1756). 1840 wuńdźe prěni přełožk Noweho Zakonja (Hærramek ja bæstamek Jesus Kristus åđđa testament, přełožowar Nils Vibe Stockfleth), cyła Biblija prěni raz 1895 (přełožowar Jens Andreas Friis). Friisowy słownik sewjerosamišćiny (Ordbog over det Lappiske Sprog, 1887) bě zakładny za wuwiće prawopisa.

Johan Turi

1910 wuńdźe prěna samiskorěčna kniha, kotrejež awtor bě Sam – Johan Turi’a Muitalus sámiid birra (‘Rozprawa wo Samach’). Druhe wažne twórbe za počinace samiske pismowstwo běchu Sámi soga lávlla (‘Spěw samiskeho roda’, 1906) wot Isaka Saby, kiž je dźensa samiska narodna hymna, a Pedar Jalvi’a Muohttačalmmit (‘Sněženki’, 1915).

Medijewobdźěłać

Prěnje sewjerosamiske nowiny běchu Muitalægje (‘Powědar’, 1873–1875), tym slědowa Nuorttanaste (‘Sewjernička’), kiž wuńdzé hač do dźensnišeho. Druhe nowiny běchu Sami Usteb (‘Samiski Přećel’, 1899–1903) a Saǥai Muittalæggje (‘Powědar Powěsćow’, 1905–1911). Dźensa wuńdźa mjez druhim časopis Sápmelaš (‘Sam’, měsacnje) a nowiny Min Áigi (‘Naš Čas’, dwójce w tydźenju) a Ávvir (‘Kedźbnosć’, pjeć razow w tydźenju).

Prěnje wudaće nowinow Nuorttanaste

Telewizijne wusyłanja poskićeja NRK Sápmi (Norwegska) za cyły samiskorěčny teritorij. Statny finski radijowy sćelak YLE ma tež sewjerosamiski program (YLE Sámi Radio).

Eksterne wotkazywobdźěłać

Žórławobdźěłać

  • Hans-Hermann Bartens: Lehrbuch der saamischen (lappischen) Sprache. Buske, Hamburg 1989, ISBN 3-87118-885-9.
  • Mikko Korhonen: Johdatus saamen kielen historiaan. Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, Helsinki 1981, ISBN 951-717-248-6.
  • Klaus Peter Nickel: Samisk grammatik. Davvi Girji, Kárášjohka 1994, ISBN 82-7374-201-6.
  • Aage Solbakk: Sámi čállingiela historjá. Davvi Girji, Kárášjohka 1997, ISBN 82-7374-349-7.
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
🔥 Top keywords: Hłowna stronaModul:ArgumentsIndoneskaWikipedija:PomocKandalakšaElistaWikipedija:KorčmaSpecialnje:Aktualne změnyWikipedijaMezopotamiskaLisćina njewotwisnych statowOstrownojWikipedija:Wužiwarske kašćikiKola (město)KowdorKategorija:Sydlišćo w Murmanskej oblasćiWikipedija:PrawidłaBrazilskaOlenjegorskCSSPomoc:WobrazySpecialnje:PytaćKategorija:32° EWjerchnjetulomskij2. decembraKildinstrojZapoljarnyjSnježnogorsk (oblasć Murmansk)MurmašiApatityIndoneska rupijaWaginalny wobchadftm2mRewda (oblasć Murmansk)Wikipedija:Wužiwarska stronaAwstralskaKorjeńJelecPeruDruha swětowa wójnaKirowsk (oblasć Murmansk)Nikel (oblasć Murmansk)Kategorija:67° NHTML5Kategorija:Wosoba w Druhej swětowej wójnjeLibyskaSerbjaChinaPornografijaMončegorskWikipedija:Škit datowPoljarnyje Zori16. februaraKambodźaČěskaMoločnyj (oblasć Murmansk)HornjoserbšćinaGjumriGregorianiska protykaPředłoha:HS-Sotrowske projektyKategorija:Rodź. 1962Swójba (biologija)EgyptowskaŠtwórcowa ličbaSplažny wobchadČerwjena ptačulinkaPrawy maniokGoogle ChromeČeské BudějoviceAC MilanWikipedija:Kandidaty za šmórnjenje1938Zjednoćene staty AmerikiPomoc:PřizjewjenjeČorna bozankaRuskaKarol Duchoň24. decembraSpecialnje:Moje přinoški4. septembraJužnochinske morjoLěto1401Wikipedija:Pytanje we WikipedijiKategorija:Załožene 1708Dźiwja jabłučinaFinskaHTML1896Kategorija:Rodź. 1991Časowe pasmoWikipedija:Ekscelentne nastawkiSewjerna MakedonskaBagdadWikipedija:Wužiwarske mjenoDataja:Algeria location map.svgWikipedija:WužiwarjoKazachstanBoris Johnson