Тутар чĕлхи

тĕрĕк чĕлхисен кăпчак йышĕ шутне кĕрекен чĕлхе

Тутар чĕлхи, — тĕрĕк чĕлхисен кăпчак чĕлхисем патне кĕрекен чĕлхе. Ытларах енĕпе пушкăрт чĕлхине çывăх, унăн хыççăн каракалпак, казах, нугай, балкар, узбек тата кумăк чĕлхисемпе тăван. Тутарстанра вырăс чĕлхипе пĕрле патшалăх чĕлхи шутланать.

Тутар чĕлхи
Патшалăхсем:Раççей, малтанхи СССР республикисем, Турци, Румыни, Китай Халăх Республики, Австрали, ...
Регионсем:Тутарстан, Пушкăрт Республики, Мари Эл, Удмурт Республики, Мордва Республики, ...
Официаллă статус:Тутарстан ялавĕ Тутарстан
Калаçакансен пур йышĕ:7 млн.[1]
Рейтинг:95
Классификаци
Категори:Еврази чĕлхисем
Алтай çемьйи
Тĕрĕк турачĕ
Капчак ушкăнĕ
Атăл-кăпчак ушкăнĕ
Çырулăх:кириллица (тутар алфавичĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ISO 639-1:tt
ISO 639-2:tat
ISO 639-3:tat
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Тутарстансăр пуçне тата Пушкăрт Республикинче, Мари Элре, Удмуртире, Мордовире калаçаççĕ. Раççейре ку чĕлхепе калаçакан йышĕ 2002 çулхи халăх çыравĕпе 5,3 млн патнелле пулнă (1989 çулхи çыравпа — 5,1 млн).

Чĕлхин диалекчĕсемтӳрлет

Виçĕ тĕп диалект уйăраççĕ:

  • хĕвеланăç енчи (кăпчак чĕлхипе нумай пĕрлĕх пур).
  • вăтам (ку диалект çине пăлхар чĕлхи ыттисенчен ытларах витĕм кӳнĕ. Унпа Тутарстанăн ытларахăшĕ калаçать)
  • хĕвелтухăç енчи (çĕпĕр-тутар). Ку диалект уйрăм чĕлхене куçнă, анчах та Хусан тутарĕсен çĕпĕре куçнă пирки вăл ытларах енĕпе вăтам диалект патнелле улшăннă.

XIX ĕмĕр варринче тутарсен авалхи литература чĕлхи пулнă.

Тутар çырулӑхӗтӳрлет

Пин çул патнелле каялла тутар чĕлхинче арап графиккипе усă курнă. 1927 çулта СССРа кĕрекен тĕрĕк халăхсем пурĕ те тенĕ пекех латин алфавичĕ (Яналиф графики) çине куçнă. 1939 çулта тутар алфавитне ултă çĕнĕ саспалли хушнă кириллица çине куçарнă. Анчах та çак алфавит та тутар фонетикине анлă сарма пулăшман. 80-мĕш çулсем варринелле лингвистсем тата виçĕ-тăватă саспалли хушмалли пирки шутланă.

1999 çулхи авăн уйăхĕн 15 Тутарстан парламенчĕ «О восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики» саккуна йышăнать. 2001 çулхи авăнăн 1 ку саккун вăя кĕнĕ. Анчах та кăна Раççей Патшалăхĕн Конституци сучĕ саккуна хирĕçле тесе пăрахăçланă, латин алфавичĕ çине куçарма ирĕк паман.

Халӗ Тутар алфавичӗ

А аӘ әБ бВ вГ гД дЕ еЁ ё
Ж жҖ җЗ зИ иЙ йК кЛ лМ м
Н нҢ ңО оӨ өП пР рС сТ т
У уҮ үФ фХ хҺ һЦ цЧ чШ ш
Щ щЪ ъЫ ыЬ ьЭ эЮ юЯ я 

Падежĕ (Килешләр)тӳрлет

Нумаййи (Күплек сан)

Камсем?, Мĕнсем?-лар/-ләр, -нар/-нәр
Камсен?, Мĕнсен?-ларның/-ләрнең, -нарның/-нәрнең
Камсене?, Мĕнсене?-ларга/-ләргә, -нарга/-нәргә
Камсене?, Мĕнсене?-ларны/-ләрне, -нарны/-нәрне
Камсенче?, Мĕнсенче?-ларда/-ләрдә, -нарда/-нәрдә
Камсенчен?, Мĕнсенчен?-лардан/-ләрдән, -нардан/-нәрдән

м, н, ң хыççăн -нан/-нән, -нар/-нәр

Глаголĕ (Фигыль)тӳрлет

Хикәя фигыльтӳрлет

Хальхи вăхăчĕтӳрлет

Хәзерге заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.

ПитПĕррелиНумайли
1-ам/-әм, -ыйм/-им-абыз/-әбез, -ыйбыз/-ибез
2-асың/-әсең, -ыйсың/-исең-асыз/-әсез, -ыйсыз/-исез
3-а/-ә, -ый/-и (нишли?)-алар/-әләр, -ыйлар/-иләр
ПитПĕррелиНумайли
1-мыйм/-мим-мыйбыз/-мибез
2-мыйсың/-мисең-мыйсыз/-мисез
3-мый/-ми (нишләми?)-мыйлар/-миләр

Иртнĕ вăхăчĕтӳрлет

Билгеле үткән заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.

ПитПĕррелиНумайли
1-дым/-дем, -тым/-тем-дык/-дек, -тык/-тек
2-дың/-дең, -тың/-тең-дыгыз/-дегез, -тыгыз/-тегез
3-ды/-де, -ты/-те (нишләде?)-дылар/-деләр, -тылар/-теләр
ПитПĕррелиНумайли
1-мадым/-мәдем-мадык/-мәдек
2-мадың/-мәдең-мадыгыз/-мәдегез
3-мады/-мәде (нишләмәде?)-мадылар/-мәделәр

Билгесез үткән заман

ПитПĕррелиНумайли
1-ганмын/-гәнмен, -канмын/-кәнмен-ганбыз/-гәнбез, -канбыз/-кәнбез
2-гансың/-гәнсең, -кансың/-кәнсең-гансыз/-гәнсез, -кансыз/-кәнсез
3-ган/-гән, -кан/-кән (нишләгән?)-ганнар/-гәннәр, -каннар/-кәннәр
ПитПĕррелиНумайли
1-маганмын/-мәгәнмен-маганбыз/-мәгәнбез
2-магансың/-мәгәнсең-магансыз/-мәгәнсез
3-маган/-мәгән (нишләмәгән?)-маганнар/-мәгәннәр

Пулас вăхăчĕтӳрлет

Билгесез киләчәк заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.

ПитПĕррелиНумайли
1-армын/-әрмен, -ырмын/-ермен-арбыз/-әрбез, -ырбыз/-ербез
2-арсың/-әрсең, -ырсың/-ерсең-арсыз/-әрсез, -ырсыз/-ерcез
3-ар/-әр, -ыр/-ер-арлар/-әрләр, -ырлар/-ерләр
ПитПĕррелиНумайли
1-мамын/-мәмен-мабыз/-мәбез
2-массың/-мәссең-массыз/-мәссез
3-мас/-мәс-маслар/-мәсләр

Билгеле киләчәк заман

ПитПĕррелиНумайли
1-ачакмын/-әчәкмен, -ячакмын/-ячәкмен-ачакбыз/-әчәкбез, -ячакбыз/-ячәкбез
2-ачаксың/-әчәксең, -ячаксың/-ячәксең-ачаксыз/-әчәксез, -ячаксыз/-ячәксез
3-ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк (нишләячек?)-ачаклар/-әчәкләр, -ячаклар/-ячәкләр
ПитПĕррелиНумайли
1-маячакмын/-мәячәкмен-маячакбыз/-мәячәкбез
2-маячаксың/-мәячәксең-маячаксыз/-мәячәксез
3-маячак/-мәячәк (нишләмәячәк?)-маячаклар/-мәячәкләр

Шарт фигыль

ПитПĕррелиНумайли
1-сам/-сәм-сак/-сәк
2-саң/-сәң-сагыз/-сәгез
3-са/-сә-салар/-сәләр
ПитПĕррелиНумайли
1-масам/-мәсәм-масак/-мәсәк
2-масаң/-мәсәң-масагыз/-мәсәгез
3-маса/-мәсә-масалар/-мәсәләр

Теләк фигыль

ПитПĕррелиНумайли
1-ыйм/-им-ыйк/-ик
2
3
ПитПĕррелиНумайли
1-мыйм/-мим-мыйк/-мик
2
3

Хушнă глаголĕ (Боерык фигыль)

ПитПĕррелиНумайли
1
2--гыз/-гез, -ыгыз/-егез
3-сын/-сен-сыннар/-сеннәр
ПитПĕррелиНумайли
1
2-ма/-мә-магыз/-мәгез
3-масын/-мәсен-масыннар/-мәсеннәр

Причасти (Сыйфат фигыль)тӳрлет

Хәзерге заман сыйфат фигыль-учы/-үче, -а/-ә торган, -ый/-и торган
Үткән заман сыйфат фигыль-ган/-гән, -кан/-кән
Киләчәк заман сыйфат фигыль-ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк, -ыр/-ер, -р, -ар/-әр, -асы/-әсе, -ыйсы/-исе
Хәзерге заман сыйфат фигыль-маучы/-мәүче, -мый/-ми торган
Үткән заман сыйфат фигыль-маган/-мәгән
Киләчәк заман сыйфат фигыль-маячак/-мәячәк, -мас/-мәс, -мыйсы/-мисе

Деепричасти (Хәл фигыль)тӳрлет

1-п, -ып/-еп
2-а/-ә, -ый/-и
3-гач/-гәч, -кач/-кәч
4-ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче
1-мыйча/-мичә
2-мый/-ми
3-магач/-мәгәч
4-маганчы/-мәгәнче

Инфинитивĕ:тӳрлет

-ырга/-ергә, -арга/-әргә, -рга/-ргә (нишләргә?)

-маска/-мәскә (нишләмәскә?)

яз + арга - çырма

яз + маска - çырма мар

Герундийĕ (Исем фигыль):

-у/-ү (нишләү?)

-мау/-мәү (нишләмәү?)

яз + у - çырни (çыру)

яз + у + ны - çырнине (çыруна)

яз + у + лар - çырнисем (çырусем)

яз + у + лар + ым - çырнисем (çырусем)

яз + у + лар + ны - çырнисене (çырусене)

яз + у + лар + ым + ны - çырнисене (çырусене)

Камăнни (Тартым категориясе)

ПитПĕррелиНумайли
1-ым/-ем, -м (Кам)-ыбыз/-ебез, -быз/-без
2-ың/-ең, -ң (Камă)-ыгыз/-егез, -гыз/-гез,
3-ы/-е, -сы/-се (Камĕ)-лары-/ләре, -нары-/нәре
ПитПĕррелиНумайли
1минем (манăн)безнең (пирĕн)
2синең (санăн)сезнең (сирĕн)
3аның (унăн)аларның (вĕсен)

Күз + ләр + ем - куçсем

Күз + ләр + ем + нең - куçсен

Прототипĕ

ПитПĕррелиНумайли
1мин (эпĕ)без (эпир)
2син (эсĕ)сез (эсир)
3ул (вăл)алар (вĕсем)

Ыйтни (-и?,-ши?)тӳрлет

-мы?/-ме? 2016 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 1-мӗшӗнче архивланӑ.

Ясалма сыйфатлартӳрлет

-лы/-ле

-сыз/-сез

Çавăн пекехтӳрлет

Вуламаллитӳрлет

  • Абдуллина Р. С. Орфография и орфоэпия современного татарского языка. — Хусан: Магариф, 2009. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7761-1820-3
  • Ахатов Г. Х. Татарская диалектология = Татар диалектологиясе (учебник для студентов высших учебных заведений). — Казань: 1984. — 3000 экз.
  • Ахатов Г. Х. Лексика татарского языка. — Хусан: 1995. — 5000 экз. — ISBN 5-298-00577-2
  • Ахунзянов Г. Х. Русско-татарский словарь. — Хусан: 1991.
  • Диалектологический словарь татарского языка. — Хусан: 1993.
  • Закиев М.З. Татарский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6
  • Нуриева А. Орфографический словарь татарского языка. — Хусан: 1983—84.
  • Русско-татарский словарь / Под ред. Ф. А. Ганиева. — М.: 1991.
  • Сафиуллина Ф. С., Закиев М. З. Современный татарский литературный язык. — Хусан: 1994.
  • Татарская грамматика. В 3-х т. — Хусан: 1993.
  • Татарско-русский словарь / Сост. К. С. Абдразаков и др.. — М.: 1966.
  • Татарско-русский словарь / Под ред. Сабирова Р. А..
  • Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев (ред.). — М.: 2002.
  • Фразеологический словарь татарского языка / Г. Х. Ахатов (автор-составитель). — Хусан: 1982. — 3000 экз.
  • Харисова Ч. М. Татарский язык: справочник. — Хусан: Магариф, 2009. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7761-2060-2
  • Якупова Г. К. Библиография по татарскому языкознанию (1778—1980). — Хусан: 1988.
  • Сафиуллина Ф. С. Татарский язык (самаучитель). — Казань: Татарское книжное издательство, 1990. — ISBN 5-298-00507-1


Асăрхамаллитӳрлет

Каçăсемтӳрлет

«Викисăмахсар» логотипĕ
🔥 Top keywords: Тĕп страницаМодуль:ArgumentsИндонезиУзбекистанПулăшу:ТупмаллиТвиттерЕгипетЯтарлă:Свежие правкиИншааллахПельш Валдис ЭйженовичБерлинВикипеди:Википеди çинченТольяттиФашизмÇу, 8Стамбул937Википеди:ПорталКурт чĕлхиВикипеди:Википеди ăшлăхĕ.mnПульницăВикипеди:КанашлуСанкт-Петербург патшалăх университечĕ695Википеди:ХыпарсемКăвак пĕсехеГипертытăмлă хисепАвăн, 22Дрозд Максим ГеоргиевичХӳресĕр çĕрти-шыврисемНор (департамент)MediaWikiКуславкка1995Ытарлă пĕрчĕПсихологиЯтарлă:ПоискГенрих II (Франци королĕ)ТопинамбурКитай Халăх РеспубликиДжастин БиберОслоКивĕ Эйпеç (Улатăр районĕ)Ивашов Леонид ГригорьевичМесси ЛионельÇурçĕр Македони Республики.joВикипедиЖозефина БогарнеВăтаçĕр тинĕсĕ1867Кит евĕрлисемӨзбек тылВикимедиа фончĕЧӳк, 3Кариб тинĕсĕМишина Ксения АлександровнаÇĕрпӳ уесĕВикипедин чĕлхе уйрăмĕсемГривнаСалоникиСăпсаХĕллехи XX-мĕш олимп вăййисемКуккурусЭлектронвольтВикисăмахсарШумерАмерикăри Пĕрлешĕннĕ ШтатсемКалифорниФункцин тăхăмĕНарăс, 29Чăваш патшалăх оперăпа балет театрĕИккĕмĕш Тĕнче вăрçиСевастопольКатегори:Çурлан 1-мĕшĕнче вилнисемВикипеди:ТупмаллиРубин Хусан ФКАвстралиМари-Агнес Штрак-ЦиммерманПĕтĕм тĕнче кăнарлăхĕЙытăВикиманиАйсин РусланМаркиза де ПомпадурКатегори:Кăрлачăн 8-мĕшĕнче çуралнисемДиафрагма (анатоми)УрпаЧех РеспубликиЧехи ялавĕЛатин чĕлхи.myВикиампарХиггс бозонĕЭлистаМонгол чĕлхисемПичкеИндонези рупийĕГипотенуза