Qırımtatar tili

Qırımtatar tili
Memleketler:Rusiye, Ukraina, Özbekistan, Türkiye, Romaniya, Bulğaristan
Resmiy status:Qırım
Laf etken sayısı:sabıq ŞSCBde 500 000-ge yaqın
Sınıflaştırma
Kategoriya:Avrasiya tilleri
Altay tilleri
Türkiy tiller
Qıpçaq tilleri, Oğuz tilleri
Qırımtatar tili
Elifbe:latin elifbesi, kiril elifbesi
Til kodları
ISO 639-1:yoq
ISO 639-2:crh
ISO 639-3:crh


Qırımtatar tili (zemaneviy edebiyatta Qırım tili[1][2] olaraq da belli) – qırımtatarlarnıñ tilidir, Altay til ailesindeki (gipoteza) türkiy tillerdeki qıpçaq gruppasından biri. Yazı tili latin ve kiril urufatlarınıñ esasındadır.

Demografiyadeñiştir

Dobrucada "Ay tek şatır" adlı bir dürki, Necadin Abit şala.

Sabıq ŞSCB territoriyasındaki qırımtatarca laf etkenlerniñ umumiy sayısı tahminen 350 biñ kişi, olardan 250 biñ kişi Qırımda otura. Bulğaristan ve Romaniyada — 30 biñge yaqın. Türkiyedeki qırımtatarca laf etkenlerniñ sayısı aqqında işançlı malümat yoq.

Şivelerdeñiştir

Qırımtatarlar üç subetnik gruppasından er birisiniñ (tatlar, noğaylar ve yalıboylular) öz şivesi bar.

  • Yalıboylu (cenübiy) şivesi oğuz tillerine mensüp ve türk tiline pek yaqındır. İşbu şive türkçeniñ şivelerine baqqanda edebiy türkçeden az farqlı. Yalıboylu şivesiniñ daa da böyle hususiyeti bar ki, onda bayağı yunan ve bir qaç italyan alınmaları bar.
  • Çöl (şimaliy, noğay) şivesinde noğaylar laf eteler, o qıpçaq tillerine mensüp olıp qaraçay-balqar, noğay ve qumıq tillerine yaqın. Çöl şivesinde Romaniyadaki, Bulğaristandaki qırımtatarlar em de Türkiyedeki qırımtatarlarnıñ çoqusı laf eteler.
  • Eñ ziyade darqalğan orta yolaq (tat) şivesinde Qırım dağ ve dağ aldı rayonlarından çıqmalar laf eteler. Bu şive yuqarıda añılğan eki şive içün arasındakidir. Onda em qıpçaq, em de oğuz hususiyetleri mevcut. Şimdiki edebiy qırımtatar tiliniñ esasıdır. Oğuzlaşmasına baqmadan orta yolaq şivesi kuman tiliniñ devamıdır, bu tilde XIV asırda Qırımda laf ettiler (Codex Cumanicus yazı abidesi yazılğan tildir).

Etnolektlerdeñiştir

Fayl:Bilge Tonyukuk Monument.jpg
Bilge Tonyukuk Yazması

Bazı alimler Qırım Hanlığınıñ territoriyasında teşkil olğan diger milletlerniñ türkiy tillerini qırımtatar tiliniñ etnolektleri olaraq köreler. Bular qaray tiliniñ Qırım şivesi, qırımçaq ve urum tilleri. Qaray tiliniñ qırım variantı ve qırımçaq tili edebiy qırımtatar tilinden tek telâffüz bazı hususiyetlerinen ve ivrit alınmalarınen farqlana. Yuqarıda yazılğan etnolektlerge köre urum tili qırımtatar tilinden ziyade farqlana. Urum tilinde çoq yunan alınması ve qırımtatarcada mevcut olmağan mahsus sesler bar. Qaraylar, qırımçaqlar ve urumlar öz tilleri mustaqil dep israr eteler.

Tarihdeñiştir

Qırımtatar tiliniñ darqalması, 1930

Qırımtatarcanıñ üç şivesi esasen Orta asırlar devamında Qırımnıñ türkiy tillerde laf etken ealisiniñ qıpçaq ve oğuz lehçeleri esasında şekillendi. Qırımtatarcanıñ şiveleri aralarında büyük farq olğanı qırımtatar halqınıñ etnogenezi mürekkep olğanınen añlatıla (etnogenezde bir çoq türkiy ve türkiy olmağan halq iştirak etti).

Qırımtatar tiliniñ zemaneviy tarihı XIX asır soñunda meşur maarifçi İsmail Gaspralı faaliyeti ile başlandı. Qırım Rus İmperiyasi terkibine kirsetilgeninden berli qırımtatar medeniyeti bir asır tüşkün alda bulunmaqta edi. Gasprinskiy onıñ yañıdan yaratıluvına yardım etti. Aslında Gasprinskiy qırımtatar edebiy tilini yarattı. Şu tilniñ esası yalıboylu şivesi edi.

1928 senesi Qırımda ötkerilgen tilşınaslıq konferentsiyası orta yolaq şivesi esasında yañı edebiy til yaratmağa qarar çıqardı, çünki işbu şive tatlardan başqa em noğaylar, em de yalı boylular içün añlayışlıdır.

Tasnif meselelerideñiştir

Adeti üzre qırımtatar tilini qıpçaq-kuman gruppasına kirseteler. Aynı şu gruppağa qaraçay-balqar, qumıq ve qaray tilleri kireler. Faqat evel qayd etilgenine köre orta yolaq şivesi (edebiy tilniñ esası) qıpçaqnen oğuz tilleri arasındakidir, bu sebepten böyle tasnif o qadar korrekt degil.

Çöl şivesinde laf etkenlerniñ noğay halqından olğanı aytqanlar bar.[1]

Urufat ve fonetikadeñiştir

1928 senesine qadar qırımtatar tili içün arap urufatı, 1928-den 1939 senesine qadar latin (“yañı türk elifbesi” (YTE), Yañalif olaraq belli), 1939 senesinden berli — kiril urufatı qullanıldi. 1990 senelerinden berli 1997 senesi Qırım Yuqarı Şurası qararınen tasdıq etilgen latin urufatına yavaş-yavaş keçüv yapılmaqta. İşbu urufat 1930 seneleri qullanılğan urufattan farqlana, onıñ aslı – Q ile Ñ ilâve ariflerli türk urufatıdır. Şimdiki zamanda em kirill, em de latin urufatları qullanılalar. Şunı qayd etmek kerek ki, internette esasen latin urufatı işletile, faqat kitaplar, mecmualar ve ilâhre ekseriy allarda kirill urufatınen basıla.

Qırımtatar latin elifbesideñiştir

A aB bC cÇ çD dE eF fG g
Ğ ğH hI ıİ iJ jK kL lM m
N nÑ ñO oÖ öP pQ qR rS s
Ş şT tU uÜ üV vY yZ z
 â işareti ayrı bir arif degil de, ögünde turğan tutuq sesni yımşatuv işareti olaraq qullanılır.

Telâffuzdeñiştir

IPA
аbcçdefgğhıijklmnñoöpqrsştuüvyz
[a][b][ʤ][ʧ][d][e][f][g][ʁ][x][ɯ][i], [ɪ][ʒ][k][l][m][n][ŋ][o][ø][p][q][r][s][ʃ][t][u][y][v], [w][j][z]
İ arfi söz başında ve y arfiniñ ögünde ince aytıla, [i]; qalğan allarda ise [ɪ]. [3]

Qırımtatar kiril elifbesideñiştir

А аБ бВ вГ гГъ гъД дЕ еЁ ё
Ж жЗ зИ иЙ йК кКъ къЛ лМ м
Н нНъ нъО оП пР рС сТ тУ у
Ф фХ хЦ цЧ чДж джШ шЩ щЪ ъ
Ы ыЬ ьЭ эЮ юЯ я
гъ, къ, нъ ve дж ayrı ariflerdir (sözlerni elifbe tertibinen sıralav içün müimdir, misal olaraq luğatlarda).

Qırımtatar arap elifbesideñiştir

1928 senesinden evel qırımtatarlar arap elifbesinde esaslanğan osmanlı elifbesini qullandılar.

{{ar2

ayrısöz soñundasöz ortasındasöz başındaadılatince qarşılığıkirilce qarşılığı
elifa, eа, э
bebб
pepп
tetт
sesс
cimcдж
çimçч
ha--
hх
daldд
zalzз
rerр
zezз
jejж
sinsс
şinşш
sadsс
ﺿzadzз
tatт
zazз
ayn--
ğaynğгъ
fefф
qafqкъ
ﻙ, کkef/kâfkк
ﯓ, ڴsağır nunñнъ
gef/gâfgг
lâmlл
mimmм
nunnн
vavv, o, ö, u, üв, о, ё, у, ю
he-, e-, э
yey, ı, iй, и, ы


Qırımtatar KHVdeñiştir

  • Qırım (gazeta)
  • Avdet (gazeta)
  • Yañı Dünya (gazeta)
  • Yıldız (jurnal)
  • Qırım Alemi
  • Meydan (radio)
  • ATR (telekörüv)

Bağlantılardeñiştir

Menbalardeñiştir

  1. Озенбашлы Э., Умеров М. Русча-къырымджа окъув лугъаты. Акъмесджит: Оригинал-М, 2008. ISBN 978-966-8933-27-1
  2. Э. Озенбашлы Къырымджа лаф этейик. Лакъырды китабы. Акъмесджит: Доля, 2004. ISBN 966-8584-69-4
  3. Abibulla Seit-Celil, 2020. Qırımtatar tili. Ögretici kitap.
Türkiy tiller
Bulğar gruppasıÇuvaş tili | Hazar tili* | Hun tili* | Türkiy Avar tili* | Türkiy Bulğar tili*
Qarluq (Çağatay) gruppasıAyni tili | Çağatay tili* | İli Türk tili | Lop tili | Özbek tili | Qarahan tili* | Uyğur tili
Qıpçaq gruppasıAltay tili 1 | Başqırt tili | Kuman tili* | Noğay tili | Qıpçaq tili* | Qaraçay-Balqar tili | Qaray tili | Qaraqalpaq tili | Qazah tili | Qırğız tili 1 | Qırımçaq tili | Qırımtatar tili1 | Qumıq tili | Sibir tatar tili | Qazan tatar tili | Urum tili | Ferğana Qıpçaq tili*
Oğuz gruppasıAfşar tili | Azerbaycan tili | Becenek tili* | Ğağauz tili | Horasan Türkiy tili | Osmanlı tili* | Qaşqay tili | Qırımtatar tili1 | Salar tili | Türk tili | Türkmen tili | Urum tili1
Haqas-Altay gruppasıCenübiy Altay tili, Şimaliy Altay tili | Çulım tili | Fuyu Qırğız tili | Haqas tili | Qadimiy Qırğız tili* | Qadimiy Uyğur tili* | Yuğur tili | Şor tili
Sayan gruppasıSоyоt Tsatan tili | Tofa tili | Tıva tili
Saha gruppasıDolğan tili | Saha tili
Argu gruppasıHalac tili
İzaat: * Ölü tiller