Mi Ultimo Adios

An Mi Ultimo Adios (Bikol: Huri Kong Paaram) tinokdâ na rawitdawit ni Jose Rizal kan banggi kaidto bago mag-abot an Desyembre 30, 1896. Ini an nagtaong kusogboot sa mga Pilipino na magtumang asin maglaban na sayod sa mga kagsakop na mga Kastila. Iyo ini an saro sa mga sinurat niyang ultimo bago siya pinagpabadil duman sa Bagumbayan, ngonyan Liwasang Rizal na. Igwa man daa saro pa na tinago niya sa saiyang sapatos alagad nin huli ta an mga teksto kaini malibogon asin haros dai mariraw, hanggan ngonyan garo baga sarong talinhaga pa kun ano baga idto.

Enot na stanza kan "Mi último adiós"

Palakbang sa Pagsabotbaguhon

Maski ngani an mga hiro ni Rizal sa matoninong mansanang reporma, nameligro siyang maray ta an mga kapadian na Kastila habong maghira asin dakul sainda nalogmok na sa mga bisyo asin korapsyon. Nakanamit nin poder na labis asin mayong ibang tuyo na sa buhay bako si misyon nindang sinumpaan sa atubang nin Diyos kundi mapagantad ninda an saindang yaman asin kapangyarihan.

Para sainda si Rizal sarong naghohoma na peligro sa masiram na estado nin pagbuhaybuhay ninda. Kaya dawa anong paghurot kan mga repormista na mabakle an sitwasyon sa Pilipinas, orog logod na nangingisog an mga opisyales na Kastila katuwang an mga pading korupto. Mala ta nagabot sa punto na inaresto siya, pigbista kun pano sana, asin senentensyahan nin kagadanan.

Sa tahaw nin mga pangyayaring iyan masabotan kun ano an namate ni Rizal kan umagahon na siya babadilon na sa Bagumbayan. Sa Fort Santiago, kun saen siya napipiot,asin sa edad sanang 35, sinurat niya an imortal na rawitdawit na Mi Ultimo Adios. An rawitdawit nagpapahayag sa mamundong tingog an makuring pagkamoot niya sa sadiring banwa. Sinurat niya an rawitdawit sa pag-ultan kan alas dose asin alas singkong umagahon. Sarabi pinakasalan niya si Josephine Bracken kan umagahon na idto. Saka sarabi pa siya nag-retract sa atubangan kan padi na iyo an kuminasal sainda.

Hanggan kan nagtalikod na nakaaging siglo, iyo pa ini an posisyon kan Simbahan Katolika: na si Rizal nagsumpa giraray komo sarong tunay na Katoliko Pero aram-aram igdi sa Pilipinas kadto na iyo ini an kaputikan kan Simbahan. Sabi ngani kayan ni parmaseutikong Freidrich Stahl, anas sana pagsagin-sagin kan Simbahan. Sabi ni Rizal sa rawitdawit niya, "maduman (ngaya) ko sa lugar na an Pagtubod dai nakakagadan...."

Titulobaguhon

An rawitdawit niyang ini tinokdâ niya mayong petsa, mayong titulo, mayong pirma niya. Ini tinago niya sa sarong kusinilya. Asin an mga katood niya pinalakop ini sa mga Katipunero asin nakaluyap pa sa luwas kan Pilipinas. Si Mariano Ponce, saiyang amigo asin saro man na repormista, nagpalakop kan rawitdawit sa Hongkong kan taon 1897 na pigtitulohan niya Mi Ultimo Pensamiento alagad pangaran na ini dai nakagamot sa mga tawo. Si Fr. Mariano Dacanay pinublikar an kopya kaini sa La Independencia kan Sep. 25, 1898 na may titulong Ultimo Adios.

Kaya an rawitdawit ni Rizal na mayong petsa, mayong pirma asin mayong titulo, nabantog sa kinaban sa pangaran na Ultimo Adios o Mi Ultimo Adios.

Epekto sa Pulitikabaguhon

Kan an Pilipinas napasakamot na sa Estados Unidos bunga kan Guerra Espanya-Amerika, an paghiling sa Pilipinas sarong barbarikong nasyon na dai kaya magsadiring gobyerno. Kan an Jones Law pigtutukar sa Kongreso kan Amerika, ley na mataong kakayahan sa Pilipino na magpadalagan kan sadiri niyang gobyerno, si Rep. Henry Cooper ipigdiskurso an Mi Ultimo Adiossa atubangan kan Kongreso. Pakadangog kan mga representante sinda nalodok asin nakumbinsi na may kakayahan man pala an mga Pilipino asin tolos inaprobahan an layi.

An Rawitdawit Pinalis sa Manlaenlaen nang Tataramonbaguhon

May 35 nang dakitaramon sa Ingles kan Mi Ultimo Adios asin an pinakapopular iyo idtong ki Charles Derbyshire (1911) na nakakurit sa bronse. Nakakurit man sa bronse diyan sa Liwasang Rizal iyo an dakitaramon sa Ingles ni Nick Joaquin (1944). Ini, laen pa kyan, napalis naman sa 46 na lenggwaheng Pilipino. Kan 1927, pinalis ni Luis G. Dato sa Ingles an Mi Ultimo Adios tituladong "Mi Ultimo Pensamiento."[1]

Seguro iyo na ini an pamama-aram na rawitdawit na napalis sa dakulon nang tataramon. Laen kan si 38 na palis sa Ingles, 39 pang ibang lenggwahe ini nakasurat: Bahasa Indones, Bengali, Bulgaro, Birmano, Intsik, Danes, Olandes, Fijian, Pranses, Aleman, Griyego, Hawaiian, Hebreo, Hindi, Hungaro, Igbo (Nigeria), Italiano, Hapon, Habanesa, Koreano, Latin, Maori, Norwego, Portuges, Rumano, Ruso, Sanskrito, Sinhales, Sri Lanka, Somali, Tahitian, Tailandes, Tongan, Turkeo, Urdu, Pakistan), Vietnamese, Wolof, Senegal, asin Yoruba(Nigeria). An Checo iyo an ultimo pa sanang nagpalis kaini.[2]

An Rawitdawitbaguhon

Adios, Patria adorada, region del sol querida,
Perla del Mar de Oriente, nuestro perdido Eden!
A darte voy alegre la triste mustia vida,
Y fuera más brillante más fresca, más florida,
Tambien por tí la diera, la diera por tu bien.


En campos de batalla, luchando con delirio
Otros te dan sus vidas sin dudas, sin pesar;
El sitio nada importa, ciprés, laurel ó lirio,
Cadalso ó campo abierto, combate ó cruel martirio,
Lo mismo es si lo piden la patria y el hogar.


Yo muero cuando veo que el cielo se colora
Y al fin anuncia el día trás lóbrego capuz;
Si grana necesitas para teñir tu aurora,
Vierte la sangre mía, derrámala en buen hora
Y dórela un reflejo de su naciente luz.


Mis sueños cuando apenas muchacho adolescente,
Mis sueños cuando joven ya lleno de vigor,
Fueron el verte un día, joya del mar de oriente
Secos los negros ojos, alta la tersa frente,
Sin ceño, sin arrugas, sin manchas de rubor.


Ensueño de mi vida, mi ardiente vivo anhelo,
Salud te grita el alma que pronto va á partir!
Salud! ah que es hermoso caer por darte vuelo,
Morir por darte vida, morir bajo tu cielo,
Y en tu encantada tierra la eternidad dormir.


Si sobre mi sepulcro vieres brotar un dia
Entre la espesa yerba sencilla, humilde flor,
Acércala a tus labios y besa al alma mía,
Y sienta yo en mi frente bajo la tumba fría
De tu ternura el soplo, de tu hálito el calor.


Deja á la luna verme con luz tranquila y suave;
Deja que el alba envíe su resplandor fugaz,
Deja gemir al viento con su murmullo grave,
Y si desciende y posa sobre mi cruz un ave
Deja que el ave entone su cantico de paz.


Deja que el sol ardiendo las lluvias evapore
Y al cielo tornen puras con mi clamor en pos,
Deja que un sér amigo mi fin temprano llore
Y en las serenas tardes cuando por mi alguien ore
Ora tambien, Oh Patria, por mi descanso á Dios!


Ora por todos cuantos murieron sin ventura,
Por cuantos padecieron tormentos sin igual,
Por nuestras pobres madres que gimen su amargura;
Por huérfanos y viudas, por presos en tortura
Y ora por tí que veas tu redencion final.


Y cuando en noche oscura se envuelva el cementerio
Y solos sólo muertos queden velando allí,
No turbes su reposo, no turbes el misterio
Tal vez acordes oigas de citara ó salterio,
Soy yo, querida Patria, yo que te canto á ti.


Y cuando ya mi tumba de todos olvidada
No tenga cruz ni piedra que marquen su lugar,
Deja que la are el hombre, la esparza con la azada,
Y mis cenizas antes que vuelvan á la nada,
El polvo de tu alfombra que vayan á formar.


Entonces nada importa me pongas en olvido,
Tu atmósfera, tu espacio, tus valles cruzaré,
Vibrante y limpia nota seré para tu oido,
Aroma, luz, colores, rumor, canto, gemido
Constante repitiendo la esencia de mi fé.


Mi Patria idolatrada, dolor de mis dolores,
Querida Filipinas, oye el postrer adios.
Ahi te dejo todo, mis padres, mis amores.
Voy donde no hay esclavos, verdugos ni opresores,
Donde la fé no mata, donde el que reyna es Dios.


Adios, padres y hermanos, trozos del alma mía,
Amigos de la infancia en el perdido hogar,
Dad gracias que descanso del fatigoso día;
Adios, dulce extrangera, mi amiga, mi alegria,
Adios, queridos séres morir es descansar.

An Rawitdawit Ipinalis Man sa Bikolbaguhon

Sabi ni Maria Lilia Realubit, na nagsurat nin mahiwas asin hararom dapit sa literaturang Bikol, labing duwang polo katawo na an nagpalis kan Mi Ultimo Adios ni Jose Rizal sa tataramon na Bikol. Si Mariano Nicomedes (Camaligan, Camarines Sur), si Zacarias V. Santuyo (Tandok, Cam.Sur), Cresenciano de Guzman (Bacacay, Albay), Luis Dato (Baao, Camarines Sur), Lorenzo " Siling Layas" Rosales, (Ciudad nin Naga), Rodolfo Dato (Baao, Camarines Sur), Hen. Simeon Ola (Guinobatan, Albay), Jose Figueroa (Sorsogon), Manuel Salazar (Bombon, Camarines Sur), asin si Armenta Sabas kan Magarao, Camarines Sur; sinda an magkapirang Bikolano na nagtokda kan saindang sadiring bersyon sa Bikol.

An Huring Paaram na nakakurit sa bronse duman sa Liwasang Rizal iyo an bersyon sa Bikol ni Luis Dato dawa ngani totoo nakapangaran ki Juan Triviño, ta ini may sadiring istorya man kun napano.

An Binikol kan Huring Paaram na nasunod sa ibaba iyo an bersyon ni Mariano Nicomedes(1873-1934), sarong bantogan na dramatista, parazarzuela asin pararawitdawit kan panahon niya. Kan taon 1903 siya nanombrahan Deputy Treasurer kan Ambos Camarines. [2]Si Nicomedes peryodista man. Siya an nagpublikar- katuwang si Emeterio Abella asin Joaquin Teodorico- kan peryodikong An Parabareta (1903-1908), kun saen siya an editor pa ngani.

Huring Paaram ni Rizalbaguhon

Paaram, Inang Banwaan, ronang paorog nin aldaw,
Mutyang dagat nin Sirangan, nawara ming erokan,
Ogma dolot simo mamondo maluya kong buhay,
Minsan ngani orog kapusog, kaogma, kabansay,
Dolot ko man dahel simo, dahel sa simong karahayan.


Sa palnang labanan nin maigot na paghokbo,
An iba napagadan, daing duwaduwa, daing ariano,
An rona daing kaibanhan: cipres, laurel, o lirio,
Bitayan, gadanan, hokbohan, mabangis na lobo,
Iyo man lang, kun an satong Banwaan minakaipo.


Ako magagadan kung mahiling kong aga na,
Asin yaon na an aldaw hale sa diklom na sadya,
Kun togma an kaipohan ngani an banaag mo pumula,
Olaan sakong dugo, sa kaugmahan pabulosa
Asin liwanagan siya kan sirang na bagong tunga.


Si pangatorogan ko kan aki akong sadang,
Si pangatorogan ko kan may boot na kong hayag
Iyo na mahiling taka, Mutyang dagat nin Sirangan,
Mata mo daing luha, malinig mong angog tamyang
Daing kanggotan, daing pongaw, daing digtang kasupogan.


Ranga nin buhay ko, pagmawot kong malaad asin lodok,
"Mabuhay ka! Iyong agrangay kaining matalikod;
Mabuhay ka! Oh! Ogma kong magadan sa simong erok
Asin sa simong imbong sagkod pa man maturog.


Kun ngapit sa linobngan ko igwa kang mapagmalas
Sa hibog nin doot asin tumubong husay, maimbod na burak,
Ranihan sa nguso mo, asin hadki an sakong kalag,
Sa angog ko mamatean, sa malipot kong pagkahotad,
Si init nin ginhawa mo, si hoyop nin simong dangat.


Bayae akong liwanggan na husay asin mahimong kan bulan,
Bayae an liwanag hatdan ako kan solyap niyang sirang,
Bayae an doros umanggoyong nin lodok na agrangay
Asin kun sa cruz ko homapon an sarong gamgam
Bayae siyang omawit kan dalit nin katoninongan.


Bayae an aldaw ominit na ialisngaw an oran logod,
Sa langit iolang husay, agrangay ko alinsunod,
Pabayae an katood magtangis sa amay kong patnogot,
Asin sa mga honong na hapon may mamibing igot,
Pamibi man, Banwaan! Sa kahingaloan ko sa Dios.


Pamibian an daing palad na nagkagaradan,
Si idtong nagsarakit na di sukat masamahan,
An mga ina tang nangagha saindang kasakitan,
Mga ilo asin balo, si nagtios sa bilanggoan,
Asin hagad sa adios na kamtan mo an katiwasayan.


Kun lolobngan patos nin bangging madiklom
Asin an mga gadan duman iyo sana an yaon,
Saiyang kahimngan, saiyang kahiloman di mo purisawon
Madadangog mo gayod an dalit na mamondoon;
Ako yan, akong naawit simo, dagang magayonon.


Asin kun rilingaw na kan sakong linobngan,
Daing cruz ni gapo na tanda kayan kamugtakan,
Bayaeng lingawan kan tawo, kan azada iwarak man,
Asin bago mawara an abo nin sakong bangkay,
Makaayon man sa daga na simong batayan.


Daing anoman kun ngapit sako malingaw ka,
Ta an bukid, kapatagan aaragihan kong sadya,
Sa doros, panganoron ako mo maririsa;
Yaon ako sa hamot, liwanag, rokyaw, togma, awit, agagha
Sa pagolitolit kan pagtubod kong dara.


Maogmang banwaan, kulog nin sakong kulog,
Ina kong Filipinas, dangga an huri kong patnogot!
Yaon dihan si ama ko, ina, pag’araki, katorood,
Na an pagtubod dai malobo, an hade sana an Dios.


Paaram ama, ina, tugang, kaarabtang nin sakong buhay,
Mga katood kan aki pa sa nawarang erokasn!
Pasalamat! Kamo, ta ioontok na mga kahapdosan!...
Paaram saimo, taga ibang daga, katood kong nawiwilihan!
Paaram saindo gabos! … Pagkagadan yong kahingaloan!

Mga panluwas na takodbaguhon

  • Mi Ultimo Adios, Ingles Wikipedia [3]

Ginunuanbaguhon

  • Rizaliana Scrpbook of Ignacio Meliton (1889-1967), Museo kan Unibersidad de Nueva Caceres

Toltolanbaguhon

  1. https://luisgdato.com/2019/06/09/mi-ultimo-pensamiento/
  2. [1] pinoyfactsandtrivia.wordpress.com. Kinua 21-06-17