Numberal (llingüística)

Un numberal ye un nome propiu pa un númberu, les llingües naturales en cuantes que llinguaxes que dexen faer afirmaciones sobre realidaes físiques, disponen de subsistemas llingüísticu-cognitivos capaces de nomar númberos y cuntar.

Los sistemes de numberación de les llingües naturales #basar na cuenta de deos. Por eso la práutica totalidá de los sistemes de numberación de les llingües de la tierra usa sistemes de numberación basaos na base 10 o la base 20.

Base numbéricaeditar

Sistemes vigesimales y decimaleseditar

Les mayoría de les llingües indoeuropees utilicen un sistema de numberación decimal, lo que significa que los nomes de los númberos #arrexuntar en series de diez, y qu'esisten raigaños pa los númberos del unu al nueve, el diez, el cien, el mil y los #demás nomes son derivaos de los raigaños pa los numberales citaos. Otres families de llingües empleguen tamién el sistema decimal y esisten families de llingües onde s'usen sistemes vigesimales (vascu, llingües mayes, llingües utoazteques, etc.). Delles llingües tienen subsistemas de base cinco, dientro d'un sistema decimal o vigesimal.

Sicasí, nun se conocen sistemes de cuenta amplios non basaos na base 10 o la base 20. Esta restricción paez rellacionada con que la idea orignal de cuntar taba acomuñada a los deos de les manes o'l conxuntu de deos de manes y pies. Los sistemes ensin basar en base 10 o 20 son escasos y apaecen en llingües australianes de forma xeneralizada y de forma marxinal en delles llingües americanes, como'l Waimirí y el Va Llabrar (dos llingües caribes), el Resiguaro (una llingua arahwak), l'Harákmbet y el Andoque (llingües aisllaes), que suelen usar sistemes cuasi-binarios.Son pallabres qu'espresen orde o cantidá de forma precisa.

Otres baseseditar

Cuaternariu (4)editar

Delles austronesies y melanesies, ente elles el māorí, delles llingües de Sulawesi y dalgunes de Papúa Nueva Guinea, usen pa cuntar sistemes basaos nel cuatro'. Nestes llingües el términu asu o aso (deriváu del javanés asu, 'perru'), #usar pa 'cuatro' yá que los perros nestes cultures son el cuadrúpedu más abondosu.[1] Propúnxose qu'esti sistema podría surdir nel contestu de granxeros qu'intercambiaben animales nun mercáu, asina cincuenta asu representaría un conxuntu de 200 coses, si a esa cantidá se -y substraen 30 asu (120) llegaríase rápido a inferir que namái queden 20 asu (80), y la xeneralización de la idea de cuntar les coses como formando asu completos daría orixe a esti interesáu sistema de contaje. Nótese qu'esti sistema podría tar cognitivamente rellacionáu col usu de docenes como sistema de contaje estendíu por cuenta de que la aritmética de la división ye simple en docenes.[2]

Quinario (5)editar

Los sistemes quinarios qu'usen la base 5 tamién tán atestiguaos. Obviamente dichos sistemes al igual que los sistemes decimales y vigesimales deriven del contaje de deos (una mano tien cinco deos).[3] Un exemplu d'esti tipu de sistema #atopar na llingua api, una llingua de Vanuatu, onde 'cinco' y 'mano' dícense a cencielles #luna 'cinco, mano', 'diez' dizse lua-#luna 'dos-cinco', 'quince' se deice tolu-#luna 'tres-cinco', etc. El númberu 'once' llámase lua-lluna tai 'dos-cinco unu' y 'diecisiete' tolu-lluna lua 'trés-cinco dos'. Un sistema básicamente idénticu #atopar en emberá-catio (familia topetó).

Anque los sistemes puramente quinarios nun son frecuentes, si ye bien frecuente l'usu de #basar cinco como "base auxiliar" o "sub-base" empelada pa dellos númberos, asina en munches llingües del mundu ye frecuente que'l 6 llámese 'cinco/esquito y unu', 7 'cinco/esquito y dos ', etc. Por casu el náhuatl tien una base vigesimal (base, 20) pero emplega 5 como sub-base: 6 chikwasē, 7 chikōme, 8 chikwēi y 9 chiknāwi.

Sextal (6)editar

El kanum ye un exemplu exóticu de llingua con un sistema de contaje en base 6. Les llingües sko, sicasí, usen una base 24, onde s'usa sub-base 6.

Octal (8)editar

El sistema octal usa'l númberu 8 como base. Dichu sistema ta atestiguáu nel Idioma yuki de California y nes llingües pame de Méxicu central. Esto debe a que dambos grupos humanos usen los buecos ente los deos de les manes pa cuntar más que los deos mesmos.[4]

Venteno-cuartal (24)editar

Les llingües sko usen un sistema de cuenta en base 24, onde'l 6 ye emplegáu como sub-base.

Trenteno-dual (32)editar

El ngiti usa base 32.

Sesaxesimal (60)editar

El ekari usa una base 60 pa cuntar. En Sumeria paez emplegase la base 60 pa ciertos usos, anque siempres con 10 como sub-base, quiciabes un sistema mistu ente sistemes decimales y duodecimal. L'empléu d'esti interesáu sistema en Sumeria ta detrás del usu modernu de los graos sesaxesimales de la midida de los ángulos en graos, minutos y segundos. Usu del que deriva tamién la midida del tiempu en minutos y segundos, según la división de la circunferencia en 360°.

Octogesimal (80)editar

Publicóse que'l supyire tien un sistema de cuenta en base 80, nesta llingua #cuntar en ventenes (usando 5 y 10 como sub-bases) hasta 80 y entós en ochentenas hasta 400, y a partir d'ende de 400 en 400.

kàmpwóòŋ̀kwuusicyɛɛrébéé-tàànrekɛ́báár-ìcyɛ̀ɛ̀rè
400804y23y10y5+4

Sistemes ensin baseeditar

Un númberu importante de llingües de Melanesa usen (o usaben) sistemes de cuenta basaos nes partes del cuerpu en llugar de sobre una base numbérica. Esti sistema nun tien pallabres esclusives pa númberos, sinón que más bien los nomes de ciertes partes del cuerpu #emplegar pa cuntar. Por casu ente 1 y 4 empléguense los deos, 5 llámase 'pulgar', 6 'muñeca [de la mano]', 7 'coldu', 8 'costazu', etc. Asina al traviés del cuerpu y depués baxando pel otru brazu, asina'l meñique opuestu representa'l 17 (#Isla Torres) o 23 (llingües eleman). Pa númberos más allá d'estos valores, úsase'l torso, les piernes y los deos de los pies, o unu puede cuntar escontra tras hasta l'otru brazu y de nuevu al primeru.

"Aritmética" numberaleditar

Tamién ye una tema bien estudiáu, qué principios aritméticos usen los sistemes de numberación de les llingües del mundu. Por casu, la suma ye universal en toles llingües (dieciocho = diez y ocho = 10 + 8), pa espresar un númberu que puede espresase por aciu un ciertu númberu de vegaes la base más un númberu inferior a la base. La multiplicación ye tamién bien frecuente pa espresar ciertos númberos cimeros a la base (doscientos = 2 x 100). En delles llingües apaez implícitamente la substracción pa formar númberos (llatín duōdēvigintī '18' = 2 antes de 20 = 20 - 2). Sicasí, la división ye totalmente marxinal na formación de numberales y xeneralmente acútase a fracciones como 1/2.

Numberales ordinales, partitivos y multiplicativoseditar

En munches llingües amás de los numberales cardinales o numberales comunes usaos pa cuntar esisten otros tipos adicionales de numberales: ordinales, partitivos, distributivos, multiplicativu, etc. El llatín ye un exemplu de llingües con toos estos tipos de numberales:

CardinalOrdinalFrecuentativuMultiplicativuDistributivu
ūnus'unu'


primus'primeru'


semel'una vegada'


__
duō'dos'


secundus'segundu'


bis'dos veces'


duplex'doble'


binī'de dos en dos'


trēstertiustertriplextrinī
quattuorquartusquaterquadruplexquaternī
quinquequintusquinquie(n)squintuplexquīnī
sexsextussex(t)ie(n)ssextuplexsexēnī
septemseptimusseptie(n)sseptuplexseptēnī
octōoctāvusoctie(n)soctuplex
nōvemnōnusnōvēnus


nonie(n)snonuplex
decemdecimusdecie(n)sdecuplexdecēnī
undecimundecimusundecie(n)sundecuplex
duodecimduodecimusduodecie(n)sduodecuplexduodecēnī

En llingües flexivas estos numberales ordinales son formes derivaes de los lexemes que s'usen pa formar los numberales comunes.

Comparanza de numberaleseditar

Los numberales reconstruyíos pa la protollingua madre de diverses families llingüístiques. Ente les llingües de Eurasia tiénense:

GLOSAEurasia occidentalEurasia oriental
PROTO-EUSKERA

PROTO-INDO-EUROPÉU



PROTO-FINU-UGRIO



PROTO-CAUCÁSICU NO

.

PROTO-CAUCÁSICU NE

.

PROTO-SEMÍTICU

PROTO-ALTAICO

PROTO-DRAVÍDICU

PROTO-SINÓN-TIBETANU



PROTO-TAI

PROTO-HMONG-MIEN



PROTO-AUSTRU-ASIÁTICU



'1'*bade*oynos*wik-tɨ*za*cʰaħad-*bʲuri*oru-*g-tjig*atʔɨ*muəi
'2'*bi-ga*dwō*kek-tɨ*t'qʷ'a*qʷ'aθin-*pučo*iru-*g-nis*yiihʔo̯iɓaːr
'3'*hilur*treyes*koləmλ:əɬebśa elāθ*ilu*muv-*g-sum*saam*pyɔo*pai
'4'*laur*kʷetwor-ńeljä*p'λ'aəmq(ʷ)'iʔarbaʕ*torʲ-*nāl*b-liy*siih*p-lei*puən
'5'*bortz(y)*penkʷy*wit-tɨ*sx̂ʷə*x̂ʷəḫamš-el to*cayN-*b-ŋa*l-ŋa


*xeeʔ*p-rya*cɔːŋ /*pɗam


'6'*sei*sweks*kwaðʲ-tɨɬʷə*renɬə-šdíiθńo-*caŗo-*d-ruk*k-ruk


*xok*k-ruk*tᵊ-drawʔ /*pᵊ-rawʔ


'7'*zazpi*septmśyćɨm*bδəo̯ərδšabʕaŋadiēr̤o-*s-nisčetʣyuŋH*t-puəl
'8'*zortzi*h3oktō*mbərδθamān-ĵayṭṭo*b-r-gyat*pet*yat*t-haiːm
'9'*bade-(y)ratzi*newn*bğʷʲə*wərč'tišʕ-*keg-oṉ-pak-el to*d-kəw*kao-kʰyu*ctiːm /*d-ciːt


'10'*ham-ardeḱm*loki*bć'ʷə*wəc'ʕaśr*tʲub-*pak-el to*tsiy*džip*gyu̯əyət /ɡəl


Pa les llingües d'África tiense:

GLOSANíxer-ConguNilo-SaḥarianuJoisán
PROTO-MANDÉ

PROTO-IJOIDE

PROTO-GUR


PROTO-VOLTA-NÍXER



PROTO-BANTÚ

PROTO-SONGAI

PROTO-MABA

PROTO-NILÓTICU

PROTO-KOMANO

PROTO-KXOE


'1'dokaŋãnɪdi--dum


-kp͡a-rĩ


(a)fo*tow--kyɛlɗyʔǀui
'2'pulga*mãːmɪlia-ɲo


-ba(ɟi)́-bàdɪ*hiŋka*mbara-reikšoʔ-ǀam
'3'*sa-kp͡a*taːtʊ*tãːri-tãi-tátʊ̀*hinza*kasaŋ(gal)*kɔdɔsel toš-ǃŋona
'4'*naɣaŋ-nõĩ*naːsi-nai-nàì*taaki*att--ŋwan*haka
'5'*sori*tʊŋʊ̃r̃ɔ*nom-*tõː--coni


-tâːnò-câːnò


*gu*tur*mut-*koro
'6'*soro-do-lo-du*idu*it̪-5+1*kana-ɗyʔǃnani
'7'*sori-pele*tʊŋʊ̃-mãː-lo-pɛ*tõː-ba*iye*mɪndir(si)5+2*kana-šoʔ-*hũũ
'8'*sor-sa-kp͡a-lo-tãːri-naːnai*yaka5+3*kana-el toš-ǁxaisi
'9'-wai-tõ-naiyægga*adayi-5+4*kxoesi
'10'*tãm-*pu-ŋ


*woyipi(ː)-wo*kʊ́mɪ̀*wey-*yutuk*tɔmɔn*kʰoš-*disi

Pa les llingües d'América tiense:

GLOSAAmérica del NorteMesoaméricaAmérica del Sur
PROTO-ESKIMO

PROTO-ATABASCANO

PROTO-SALISH


PROTO-IROQUÉS


PROTO-ALGONQUINO

PROTO-UTO-AZT.

PROTO-OTOMANGUE

PROTO-MAYENSE

PROTO-CHIBCHA


PROTO-QUECHUA

PROTO-TUPÍ.

GUA.
'1'arreya(ʀ)uciq*tɬah-*n(a)kʼoʔ*ska-*ne-kot*sɨm-χuun*suk-peĩ
'2'*maːlʀuk*naˑk'iʔəsali*tekni*nīšwi*woho--hyukaʔ(bʼ)*bauka*iškay*mo-kõi
'3'piŋayut*taq'ikaʔɬas*áhsę*neʔθwi*paha-yoʔnin-ʔoš(ebʼ)*bayã*kimsa*mʷo-ʦapɨt
'4'*citamat*t'ink'i*mus*kayeː-*nyēwi*nā-woho-kaŋ(ebʼ)*pəkáiĉuskudirũ-
'5'*taLimat*cil(-ak-ist)*hwisk*nyāɬanwi*ma-χoʔ(ebʼ)(a)tik-pičqa*po
'6'aʀvinL-*k'ostaˑnin*tʼəχ(m)*hyaʔk*ne-kot-wāšika*nā-paha-yo*waq(ebʼ)*ter-*suqta5+1
'7'5+2*cʼoʔʦyáˑtahk5+2*kya(tV)*huq(ubʼ)*kuku-*qanĉis5+2
'8'5+3*tqačiʔ*tekru*neʔθ-wāšika*hña*waqšaq(ebʼ)*pusaq5+3
'9'10-1*təwixʷ*bʼeluŋ(ebʼ)*isqun5+4
'10'*qul-(ʔo)pan*metātahθylaχoŋ(ebʼ)*ukaĉunka

Y pa les llingües d'Oceanía:

GLOSAIslles del PacíficuNueva Guinea y cercaníesAustralia
PROTO-AUSTRON.

PROTO-MALAYU-POLINESIU



PROTO-OCEÁNICU

PROTO-ALOR-PANTAR




PROTO-DOBERAI


PROTO-MOREHEAD

PROTO-BOSAVI


PROTO-ENGANO

'1'əsa~*isa


əsa~*isa


*sa-kai~*ta-sa


*nuku*mere'(n)ampe*akéle*mendai
'2'*duśa*duha*rua*araquala-~*ali-


*je-mpo-*ake-*lambo
'3'*təɭo*təlu*tolu(a)tiga(*tolu-)*je-nampe*asóra*tempo
'4'śəpatəpat*patɓuta(ɸat)æserβdir-*malaa/


  • tukumedai
'5'llimallimallima*yiwesiŋ*maɸot'tampuloi*biel so-
'6'ənəmənəm*onom*talamamatu-mere*tɑ'rɑwɑ*káβy*tokwa
'7'*pitu*pitu*pitu5+2matu-[a]la-*dómo*wataa
'8'*walu*walu*walu5+3matu-(tolu-)?*kitapo
'9'śiwa*siwa*siwa5+4matu-(ɸat)*ago-*pala-
'10'*sa-puluq-puluq*sa-(ŋa)--puluq


*qar nuku*gihar*dápulu

Referencieseditar

  1. Ryan, Peter. Encyclopaedia of Papua and New Guinea. Melbourne University Press & University of Papua and New Guinea,:1972 ISBN 0522840256.: 3 pages pp219.
  2. Aleksandr Romanovich Luriicac, Lev Semenovich Vygotskiĭ, Evelyn Rossiter. Ape, primitive man, and child: essays in the history of behavior . CRC Press: 1992: ISBN 1878205439: 171 pages
  3. Heath, Thomas, A Manual of Greek Mathematics, Courier Dover: 2003. ISBN 0486432319 576 page, p:11
  4. Ethnomathematics: A Multicultural View of Mathematical Ideas, Chapman & Hall, ISBN 0412989417 

Enllaces esternoseditar