Sufixo -eu

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O sufixo -eu ye un sufixo culto tonico que corresponde a los sufixos latinos -aeu(m) u -ēu(m), prou diferent en orichen a la terminación -eyo propia de sustantivos relacionaus con os verbos frecuentativos remataus en -eyar u -iar.

Son parolas bien documentatas en aragonés con esta terminación fideu, correu, chubileu, hebreu, macabeu, Pireneus y en antroponimos Andreu, Mateu, Bertolomeu, Ptolomeu, Romeu.

Os femenins regulars se pueden fer en -eua (correua, Mateua), tamién documentau como -eva (Mateva, Andreva). En belsetán se pronuncia -egua (corregua, y con atros orichens probables burricagua, vetechagua, crapitagua, cordaragua).

Bi ha femenins irregulars en -ea propios de cultismos: europea. N'estos casos ye posible por a fonetica aragonesa que se pronuncia -y- epentetica feble pa desfer o hiato, pero que por as normas graficas de l'Academia de l'Aragonés no s'ha de representar ortograficament por no derivar d'una consonant intervocalica desapareixita como en creyar, leyal u reyal.

Parolas d'atros orichens etimolochicos s'han adaptau a l'aragonés con esta terminación, como por eixemplo o termin peyorativo "aguineu", que deriva de Guinea, y ha arribau en aragonés a traviés de l'algarabía y as parlas mozarabes.

Como locativoeditar

O sufixo latín -ēu(m) provién d'o griego -eion, que significa "casa de". Un eixemplo en ye a parola latina "museum", derivau d'o girego "mouseion", literalment "casa d'as Musas". L'adaptación lochica en l'aragonés actual dreitament dende o latín ye museu.

Dende o significau de "casa de" trobamos bel uso en botanica: chineceu, literalment "casa d'as mullers", se refiere en botanica a la part femenina d'a flor.

En a toponimiaeditar

O toponimo Pireneus deriva d'o latín por vía culta y se relaciona etimolochicament con a ninfa Pyrene, podendo tamién estar un eixemplo de locativo como os anteriors "museu" u "chineceu". En latín ye Pyrenaeum en singular y Pyrenaei en plural.

Bi ha toponimos biblicos u d'Orient Meyo pasaus a traviés d'o griego helenistico -αία y o idioma latín -AEA con a forma femenina d'este sufixo. S'escriben remataus en -ea, sin escribir una -y- desfendo o sufixo culto: Arimatea, Caldea, Chudea, Galilea, Idumea, Nabatea, Perea. N'estos casos coincide o toponimo con a forma femenina d'o chentilicio u etnonimo.

Toponimos muito mes recients pero cheneralizaus en as luengas occidentals a traviés d'o griego moderno como Crimea s'escriben d'igual traza, y atros d'atros orichens como Guinea prenen a mesma traza.

Como chentilicio u etnonimoeditar

Trobamos a terminación -eu en os textos medievals aragoneses en chentilicios u etnonimos: hebreus, heteus, ecetra. Tamién pa denominacions de ciertos colectivos que nombran en a "Biblia" u en o "Nuevo Testamento": fariseus, macabeus, cireneus[1]. D'esta traza se puet fer servir este sufixo en textos historicos actuals pa chentilicios y etnonimos con o mesmo sufixo orichinal pero no necesariament documentaus como sabeus, amorreus, arameus y as denominacions d'os idiomas d'estas comunidaz (idioma arameu). Os femenins d'estos chentilicios y etnonimos son en -ea, por eixemplo hebrea.[2]

En o caso d'a evolución de IUDAEUM as formas teoricas como chudieu, chudeu son muito minoritarias y poco documentatas. As formas chudeu, chudeus son documentadas en una versión d'o Fueros d'Aragón y en bel texto escrito en romanz navarro. As formas chudieu[3] y chudieva han existiu en aragonés medieval, a primera en masculín se conoix por textos de l'Alto Aragón. Tanto en navarro como en aragonés medieval s'escribe cuasi siempre jodio, judio ("chodío", "chudío"), dica en a literatura alchamiada (s'escribe "chudío" con letra chim).

Alwin Kuhn veye que a evolución d'a parola chodiga ("simients d'a leguminosa Phaseolus vulgaris") puet estar influenciata por pareixito con a parola xordiga.[4] O pareixito fonetico con "xordiga" podió favoreixer una epentesi antihiatica d'a g.

Tampoco podemos olvidar que existioron os adchectivos con sufixo -iego chudiego, chudiega (derivaus d'o latín IUDAICUS, IUDAICA) referitos a elementos d'a cultura chodiga, como o "vin chudiego". Actualment en chistabín se documenta a parola chodigo con o significau d'"estafador".

Combinación "-oideu"editar

En latín tenemos o sufixo -OIDEUS que se fa servir pa creyar adchectivos dende parolas con o sufixo culto -OIDES y que d'alcuerdo con a fonetica de l'aragonés y a formación de cultismos s'adapta como -oideu. Puet indicar "relativo a" ("tiroideu" relativo a la glandula "tiroides"), "semellant a" ("ovoideu", con forma d'"ovoide" u "uevo"). A vegatas se fa servir pa creyar adchectivos dreitament dende parolas sin sufixo -OIDES en latín, d'esta traza como "perteneixent a", "relativo a" lo trobamos en "tifoideu", (de "tifus") y como "semellant a", "con forma de" lo trobamos en "lipoideu" y "sacaroideu".

Variants producto d'a castellanizacióneditar

En aragonés teruelano se podeban trobar escrita a forma con epentesi en Andreya, Bartomeya y Romeya en o sieglo XIV, pero podeban estar casos d'hipercorrección en escritura, porque tamién se veyeba escrito Mareya. Por atra part se troba encara huei Mategüeta en a toponimia de Villespesa.

En o proceso de perduga de l'aragonés a terminación -eu propia de parolas d'este sufixo u d'atras parolas como seu (SEDE(M) en latín), se converte en -eo. En arias castellanizatas d'Aragón ye a sola que se siente un correo, la Seo. En l'aragonés d'as comunidaz aragonesas son documentatas formas como Mateyo y Romeyo ya en o sieglo XIV, muito minoritarias, pero indicadoras que ya se tendeba a substituyir -eu por -eo converchindo con o castellano. En caso de no estar hipercorreccions d'o escribano s'explicarían porque en a fonetica aragonesa se tiende a desfer o hiato con epentesi. En ixos mesmos textos tamién son documentatas as formas femeninas Mateya y Romeya.

Referenciaseditar

  1. (es) Vicente de Vera, Eduardo: Textos en grausino (1904-1985). Zaragoza, Deputación Cheneral d'Aragón (col. «O pan de casa nuestra», 3), 1986.
  2. (an) Academia de l'Aragonés: Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés. EDACAR, 7. Zaragoza, 2010
  3. (es) Tomás Navarro Tomás: Documentos lingüísticos del Alto Aragón. Syracuse, New York, Syracuse University Press, 1957
  4. (es) El dialecto altoaragonés en www.Xordica.com; Consultau lo 19 de chulio de 2010.

Bibliografíaeditar

  • (an) Academia de l'Aragonés: Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés. EDACAR, 7. Zaragoza, 2010.
  • (es) José Antonio Díaz Rojo: Nociones de neología. Los sufijos -oides , -oide, -oideo, -oidal y -oídico en terminología médica. Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Valencia (España) [1]
🔥 Top keywords: PortaladaEstaus UniusAngkor WatCarles PuigdemontLista de municipios d'a provincia de MalagaEspecial:Zaguers cambeosCleopatra VIIBaike: AduyaLista de provincias d'Espanya por superficieIndonesiaBaike: Sobre2008Baike: Alvertencias cheneralsEspecial:MirarLista de municipios d'a provincia de ToledoLista de municipios d'a provincia de BadajozLista de municipios d'a provincia de SevillaRepublica Checa1960Sexo oral2007CaixicoBaike: TabiernaIlesia de Sant Istevan Protomártir de Sos d'o Rei CatolicoAlemanyaBaike: Actualidat1941Lista de municipios d'a provincia de CastellónFundación WikiSegunda Guerra MundialConferencia Episcopal EspanyolaRelación sexual20091981MasturbaciónBaike: Comunidat19211907Philippe NoiretContact (cinta)ZaragozaAcademia Aragonesa d'a LuengaSexo analBaike: Ortografía consensuadaFranciscoBaike: Tabierna/Aduya1927MediaWikiLista de municipios d'a provincia de Granada20 de chinero11 de chineroLista de municipios d'a provincia de CáceresAnuraBiquipediaDinamarcaLista de municipios d'a provincia de Cordoba24 de chineroArchentina10 de chineroDakarJustin BieberLista de municipios d'a provincia de Salamanca4 de chineroLista de municipios d'a provincia de CuencaLatínLista de municipios d'a provincia de Valencia30 de chineroLista de municipios de Cantabria8 de chineroZapo2010Aduya:Cómo rechistrar-seFebrero4 de chunioArchidiocesi de TarragonaLista de municipios de VenezuelaLista de municipios d'a provincia de ZamoraLista de Biquipedias17 de chineroBloodshot (cinta)Imachen:Logo Real Madrid.svgClupea harengus16 de febrero11 d'abrilCeresaLista de municipios d'a provincia de Palencia29 de chineroLista de municipios d'a provincia d'AlmeríaSollanaLista de municipios d'a provincia de BurgosBogotáBiquizionarioLoís IX de FranciaCastiella y LeyónWikiRio de JaneiroRobin Williams18 de setiembreImachen:Bloodshot 2020 Póster.jpeg