Idioma sardo

Luenga romance

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Sardo
Sardu
Atras denominacions:{{{atrasdenominacions}}}
Parlau en:Cerdenya (Italia)
Rechión:Europa
Etnia:Sardos
Parladors:1.350.000
Posición:{{{clasificación}}} (Ethnologue 1996)
Filiación chenetica:Indoeuropea

 Italica
  Romanica
   Sardo

Estatus oficial
Oficial en: Cerdenya
Luenga propia de:{{{propia}}}
Reconoixiu en:{{{reconoixiu}}}
Regulau por:Limba Sarda Comuna
Codigos
ISO 639-1sc
ISO 639-2srd
ISO 639-3srd
SILsrd
Extensión d'o Sardo

O sardo[1] (sardu) ye una luenga romance occidental charrata en Cerdenya (Italia) por 1.350.000 personas. Comparte caracteristicas, sobretot, con as luengas romances ibericas, antimás con o italiano. Ye considerata una d'as luengas romances mes arcaicas, porque ha conservatas as vocals breus i y u latinas, as que en altras luengas romances se convirtioron en e y o.

Dialectoseditar

A luenga sarda se divide en cuatro principals variedaz:

  • Arborés, en a parte centro-occidental y en a norte d'o su Campidanu de Mesu
  • Campidanés, en a parte meridional d'o su Campidanu de Mesu
  • Logudorés, charrato en o centro-norte d'a isla en a rechión d'o Logudòro
  • Nugorés, en a parte centro-oriental.

O sasarés se charra en Sasari y fa part chunto con o gallurés d'una transición lingüistica enta o corso. Carlo Tagliavini considera que estas parlas de transición s'han orichinato sobre un substracto "pareixito a lo sardo" por un proceso historico que las ha feito amanar-se a lo corso y lo italiano por antigas relacions con a Republica de Pisa.

As suyas caracteristicas mes importantseditar

  • Sistema vocalico de 5 vocals (como en castellano): a, e, i, o, u, reducindo-se en posición atona a tres (a, i, u) en a mayoria d'os dialectos.
  • Conservación d'as vocals breus i y u latinas: DIGITUS > didu ('dedo').
  • Conservación en bella palabra o sonido velar d'a C /k/ o G /g/ latinas: VOCEM > boghe.
  • Sonorización d'as consonants oclusivas xordas intervocalicas (tamién as inicials en a fabla): VITA > bita /bída/ ('vida'), PAUCUS > pagu, IPSA CULTURA > sa curtura /sagurdúra/.
  • Betacismo: os sonitos /b/, /w/, /kw/, /gw/ inicials latinos pasoron a /b/: VERUS > beru, LINGUA > limba ("luenga"), QUATTUOR > batoro.
  • O grupo ll pasó a /dd/, un sonido especial pronunciato con a punta d'a luenga en o punto mes alto d'o paladar: FABULARI (> bulg. fallare) > faeddare (fenomenos analogos a la che vaqueira).
  • Os grupos inicials CL-, FL- y PL- latinos pasaron a cr-, fr-, pr-: CLAVE > crae, FLORE > frore, etc.
  • Conservación d'a t final d'os verbos (con vocal epentetica).
  • Adición d'una vocal epentetica (amanata a la zaguera vocal d'a palabra) a la fin d'as palabras que rematan en consonant (ista vocal no apareixe en a escritura): est /ésti/ ('ye'), cantat /kántada/ ('canción'), sardos /sárduzu/, etc.
  • Vocal protetica an as palabras latinas que prencipiaban con S+consonant: SCRIBERE > iscrìer.
  • L'articlo definito ye salato, ye dicir, viene d'as formas d'o latín vulgar IPSO, IPSA, IPSOS, IPSAS > su, sa, sos, sas (en o dialecto campidanés, o plural ye siempre is): su sardu, sos sardos (u is sardus), sa limba, sas limbas (u is limbas).

L'ortografiaeditar

  • O sardo no tien una ortografia unificata, por ixo una palabra puet tener cuantas formas escritas (por eixemplo: bita, vita, bida, vida, pero a pronunciación ye siempre a mesma: /bída/.)

Eixemploeditar

D'a Declaración Universal d'os Dreitos Humans:

Totu sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.

Pronunciación:

/Tótu-zuz-éssiriz-umánuzu náskinti líberuz-e iguáliz-in dinnidadi e in derétuzu. Íssuzu téninti-za rezóni e-za-gusséntsia e débinti operári z'unu cun s'áteru cun ispíritu de fraternidádi/

Lexicoeditar

Bi ha palabras latinas que només conserva que o sardo en o lexico patrimonial:

  • domo ("casa"), yuba ("melena"), porkavru ("chabalín", de PORCUS APER), kitto (d'o latín CITTUS), koyuare ("casar-se", d'o latín CONIUGARE).

O lexico sardo presenta catalanismos y bel aragonesismo que s'introducioron en o periodo que Cerdenya pertanyó a la Corona d'Aragón, y tamién bel castellanismo d'un periodo mes tardano, en o que o castellano eclixó a las atras luengas d'o "Imperio Espanyol".

A presencia d'os iberorromances estió mes fuerte en os centros de Gallura y d'a redolata de Sasser. Muitos sardos escribiban en catalán, que representaba pa éls a luenga de cultura. Dimpués se desvinió o mesmo con o castellano, que estió dica l'anyo 1764 a luenga oficial d'os tribunals y as escuelas. Os catalanismos son frecuents en a terminolochía d'administración, d'a ilesia u d'a pesca.

Os catalanismos, aragonesismos u castellanismos se troban superpuestos con as formas chenuinas sardas, a las que a vegatas han substituyiu u las han feito restrinchir-se a rechions marguinals u rechions montanyosas de l'interior.

  • Por eixemplo en a zona d'o Macizo de Gennargentu se conserva a palabra sarda fronesta ("finestra"), substituyida por o castellanismo ventana en cuasi tota a isla.
  • Mes localizata tenemos calentura en a redolata de su Campidanu de Mesu, que corresponde con freba en sardo logudorés d'o Macizo de Gennargentu.
  • O latín Caryophyllum dió en logudorés kolovru y en nugorés korófulu, formas que perdioron terreno debant de gravellu u gravel'u d'o campidano y tamién nugorés, y que se relacionan con o catalán clavell.

Intresants son os catalanismos trona ("predicadera") y seu, representando este zaguero tamién un aragonesismo (como la "Seu de Sant Salvador de Zaragoza"), a l'igual que ye un aragonesismo en sardo cardelina. A palabra pa dicir "chuez" ye en campidanés guggi y en nugorés žužže, coincidindo una forma de l'aragonés medieval chuche y o catalán judge

Referenciaseditar

Wiki Baike
Ista luenga tien a suya propia Wiki Baike. Puetz vesitar-la y contribuir en Wiki Baike en sardo.


Luengas romances
Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano
🔥 Top keywords: PortaladaEstaus UniusAngkor WatCarles PuigdemontLista de municipios d'a provincia de MalagaEspecial:Zaguers cambeosCleopatra VIIBaike: AduyaLista de provincias d'Espanya por superficieIndonesiaBaike: Sobre2008Baike: Alvertencias cheneralsEspecial:MirarLista de municipios d'a provincia de ToledoLista de municipios d'a provincia de BadajozLista de municipios d'a provincia de SevillaRepublica Checa1960Sexo oral2007CaixicoBaike: TabiernaIlesia de Sant Istevan Protomártir de Sos d'o Rei CatolicoAlemanyaBaike: Actualidat1941Lista de municipios d'a provincia de CastellónFundación WikiSegunda Guerra MundialConferencia Episcopal EspanyolaRelación sexual20091981MasturbaciónBaike: Comunidat19211907Philippe NoiretContact (cinta)ZaragozaAcademia Aragonesa d'a LuengaSexo analBaike: Ortografía consensuadaFranciscoBaike: Tabierna/Aduya1927MediaWikiLista de municipios d'a provincia de Granada20 de chinero11 de chineroLista de municipios d'a provincia de CáceresAnuraBiquipediaDinamarcaLista de municipios d'a provincia de Cordoba24 de chineroArchentina10 de chineroDakarJustin BieberLista de municipios d'a provincia de Salamanca4 de chineroLista de municipios d'a provincia de CuencaLatínLista de municipios d'a provincia de Valencia30 de chineroLista de municipios de Cantabria8 de chineroZapo2010Aduya:Cómo rechistrar-seFebrero4 de chunioArchidiocesi de TarragonaLista de municipios de VenezuelaLista de municipios d'a provincia de ZamoraLista de Biquipedias17 de chineroBloodshot (cinta)Imachen:Logo Real Madrid.svgClupea harengus16 de febrero11 d'abrilCeresaLista de municipios d'a provincia de Palencia29 de chineroLista de municipios d'a provincia d'AlmeríaSollanaLista de municipios d'a provincia de BurgosBogotáBiquizionarioLoís IX de FranciaCastiella y LeyónWikiRio de JaneiroRobin Williams18 de setiembreImachen:Bloodshot 2020 Póster.jpeg