Idioma chamorro

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Chamorro
Chamoru
Atras denominacions:
Parlau en:Guam, Islas Marianas d'o Norte, Palau y Estaus Federaus de Micronesia
Rechión:{{{territorios}}}
Etnia:
Parladors:20–30 millons
Posición:[2] (Ethnologue 1996)
Filiación chenetica:Austronesia

 Malayo-polinesia
  Sulawesi-polinesia
   Chamorro

Estatus oficial
Oficial en: Guam
Islas Marianas d'o Norte
Luenga propia de:{{{propia}}}
Reconoixiu en:{{{reconoixiu}}}
Regulau por:Sin de regulación
Codigos
ISO 639-1ch
ISO 639-2cha
ISO 639-3cha
SIL
Situación d'o chamorro

L'idioma chamorro (autoglotonimo: chamoru) ye a luenga fablada en a isla de Guam y en as islas Marianas d'o Norte an comparte a oficialidat con l'anglés. En cualques fogars en as Carolinas, sobre tot en Yap y Ponapé, tamién se sigue utilizando y ye oficialment reconoixiu. Istas islas d'Oceanía estioron vincladas a Espanya dende 1521 dica 1898-1899. Tamién usan a luenga, en os Estaus Unius, cualques inmigrants y descendients d'istas islas. Ye una luenga malayo-polinesia, en a familia austronesia, y tiene muitas influyencias d'o espanyol, habendo plegau a considerar-se que o chamorro fablau a zaguerías d'o sieglo XIX yera un criollo de base espanyola.

Ye una luenga aglutinant, permitindo que as radices sían modificadas por un numero ilimitau d'afixos. Por eixemplo, manmasanganenñaihon "(plural) fablar un rato (con/a)" viene d'o prefixo de plural man-, l'intensificador de pasau ma-, a radiz verbal sangan, o sufixo i "a, ta" (que en iste caso cambia o suyo timbre a y) con a consonant anyadida n y o sufixo ñaihon "una chicota cantidat de tiempo". Asinas pues "In manmasanganenñaihon gui'" significa "Le estiemos fablando un rato".

Igual que o espanyol tamién tiene en o suyo alfabeto a letra ñ y gran cantidat de vocabulario procedent d'o espanyol (aproximadament o 50 % d'as radices d'as palabras). Manimenos, cualques autors consideran que isto no lo converte en un criollo d'o espanyol, ya que o chamorro gosa usar os ampres a lo estilo micronesio (por eixemplo: bumobola, "chugar con a bola u pilota" con l'infixo verbalizant -um- y a reduplicación d'a primera silaba d'a radiz).

Aproximadament i hai bels 50 000 fablants de chamorro a o largo de Guam, Saipán, Tinián, Rota, Yap, Ponapé y atras partis d'Estaus Unius.

As luengas mas amanadas a o chamorro se troban en as Filipinas, si bien cualques lingüistas consideran a lo chamorro como una luenga aislada dentro d'a familia malayo-polinesia.

O numero de fablants de chamorro ha baixau en os zaguers anyos, y por lo cheneral, entre os chóvens amostra cada vegada mas influyencia de l'anglés, y tienden a mezclar chamorro y anglés en a conversación. En Guam (clamau Guåhan por os fablants de chamorro) o numero de fablants nativos ha disminuyiu dende o zaguer decenio, mientres que en as Marianas d'o Norte os chóvens agún fablan l'idioma con fluidez.

O chamorro como espanyol criolloeditar

Rafael Rodríguez-Meta considera a lo chamorro un espanyol-austronesio u una luenga mixta hispano-austronesia u, a lo menos, una luenga que ha surtiu d'un proceso de contacto y de criollización en a isla de Guam, ya que o chamorro moderno no ye nomás influyiu en vocabulario, sino que tiene en a suya gramatica a-saber-los elementos d'orichen espanyol: verbos, articlos, preposicions, numerals, conchuncions, etc.[1] Ixe proceso, que encomenzó en o sieglo XVII y remató en primerías d'o sieglo XX, significó un cambio profundo dende o chamorro antigo (paleo-chamorro) dica o chamorro moderno (neo-chamorro), en o suyo gramatica, fonolochía y lexico.[2]

Por a suya parte, o lingüista Donald M. Topping, en o libro de testo Chamorro Reference Grammar, diz que anque i hai abiu una dentrada masiva d'ampra d'o espanyol y mesmo influenzia d'o espanyol en o sistema de sons d'o chamorro, a influenzia ye lingüisticamén superficial, sin tasamén efectos en a gramatica.[3]

Chamori, chamorro y chamorueditar

A sociedat precolonial en as islas Marianas se basó en o sistema de castas, "chamori" estió o nombre d'a casta gubernant.

Dimpués de que Espanya anexionase y conquerise as islas Marianas, o sistema de castas finalment s'extinguió entre o dominio espanyol, alavez os espanyols encomenzoron a referir-se a los autoctonos con o exonimo chamorro. O nombre chamoru ye un endonimo derivau d'a prenuncia nadiva d'o mesmo exonimo hispano.

cualques personas afirman que a definición espanyola de "chamorro" chugó un rol important en estar usada pa referir-se a los habitador de l'archipielago. Amás de que Chamorro[4] ye un apelliu d'orichen espanyol, mas especificament castellano, que seguntes cualques fuents significa "lo d'a cabeza esquirada"[5], amás d'estar utilizau como embotada pa los portugueses, que teneban o costumbre de chollar-se. Atras fuens argumentan que o significau ye "chitar moros" iste prenunciau aprisa sonaría como chamorro. D'alcuerdo con isto, o termin chamorro podió haber estau utilizau pa designar a los habitador d'istas islas ya que Zirca, un misionario catolico reportó que os hombres usaban un estilo esportivo en o que chollaban a suya cabeza. Iste estilo ha estau mesmo retratau en "caricaturas" modernas que intentan rediculizar a los chamorros d'antes mas. Manimenos, as primeras descripcions europeas sobre l'apariencia fisica d'os "chamorros" en os anyos 1520-1530 reporta que toz dos sexos teneban una larga cabellera, que plegaba mesmo mas abaixo d'a suya cintura. Unatra descripción, feita arredol de 50 anyos dimpués, reporta que os nativos d'ixe tiempo ligaban o suyo cabello con un u dos nugos.[6]

Alfabetoeditar

' (oclusiva glotal), A, Å, B, Ch, D, Y, F, G, H, I, K, L, M, N, Ñ, Ng, U, P, R, S, T, U, Y

Se note que a letra Y se gosa pronunciar mas bien como 'dz' (aproximación a una prenuncia rechional d'a "y" u a "ll", sonius que no existen en chamorro), asinas como tampoco se gosa diferenciar a N d'a Ñ. Asinas pues o toponimo Yona se prenuncía 'dzo-nia', no 'yo-na' que sería l'asperau. Se note amás que o soniu d'a CH s'asemella mas a 'ts' que a 'tsh' y que A y Å a ormino no se diferencian en chamorro escrito, escribindo-se totas dos como 'A', anque a escritura cudiada en os libros de texto u en as publicacions oficials si se cudia de diferenciar-las.

Esprisions basicas en chamorroeditar

Håfa AdaiOla
SaluduSaludos
Håfa tatatmanu hao?Cómo yes?
Håyi na'ån-mu?Cómo te dices?
Si Juan yo'Yo soi Juan
Ñålang yo'Yo tiengo fambre'
AmegoAmigo
Buena suetteBuena suerte
AdiosAdiós
Felis KumpliañusBuen cabo d'anyo
Maolek na Ha'åniBuen día
Buenas DihasBuen día
Maolek na Talo'åniBuena tarde
Buenas TåtdesBuena tarde
Maolek na PuengeBuena nueit
Buena nueitBuena nueit
Asta otru dihaDica unatro día
Asta agupa'Dica manyana
Si Yu'us ma'åse'Gracias
Buen probecho, Tåya' GuahaDe res, no i hai de qué
Hu Guaiya HaoTe quiero
Guåhan/GuajanGuaján, Guam
Felis Nabidat yan Añu NuebuFeliz Nadal y Anyo Nuevo
Plasan Batkon AireAeropuerto

Numeralseditar

O chamorro actual prene tot o sistema numeral d'o espanyol.

  • 1-10: Unu, dos, tres, kuåtro, sinko, sais, siet, ueito, nuebi, dies
  • 11-19: onse, dose, trese, katotse, kinse, diesisáis, diesisiete, diesiocho, disinuebi
  • 20-90: beinti (benti), trenta (trenta), kuarenta, sinkuenta, sisenta, sitenta, uitanta, nobenta
  • 100-900: pulso(to), dos sientos, tres sientos, kuåtro sientos, kinientos, sais sientos... nobesientos (nuebe sientos)
  • 1000-9000: mit, dos mit, tres mit...
  • > 1 000 000: un miyón, dos miyón, tres miyón...

Manimenos, ye frecuent en a conversación espontania que os chamorros usen numerals en anglés cuan contan dólars.

Bibliografíaeditar

  • Aguon, K. B. (1995). Chamorro: a complete course of study. Agana, Guam: K.B. Aguon.
  • Chung, Sandra. 1998. The design of agreement: Evidence from Chamorro. University of Chicago Press: Chicago.
  • Rodríguez-Ponga, Rafael (2003). El elemento español en la lengua chamorra. Madrid: Servicio de Publicaciones, Universidad Complutense (Complutense University of Madrid). http://eprints.ucm.es/3664/
  • Rodríguez-Ponga, Rafael (2009). Del español al chamorro. Lenguas en contacto en el Pacífico. Madrid: Ediciones Gondo.
  • Topping, Donald M. (1973). Chamorro reference grammar. Honolulu: University of Hawaii Press.
  • Topping, Donald M., Pedro M. Ogo, and Bernadita C. Dungca (1975). Chamorro-English dictionary. Honolulu: University of Hawaii Press.
  • Topping, Donald M. (1980). Spoken Chamorro: with grammatical notes and glossary, rev. ed. Honolulu: University of Hawaii Press.
  • Hunt, Mike (2008). "Speaking Chamoru Moru Moru". San Roque, Saipan.

Referenciaseditar

  1. (es) Rafael Rodríguez-Meta, El elemento español en la lengua chamorra, CD-Rom, Madrit, Servicio de Publicacions d'a Universidat Complutense, 2003. eprints.ucm [1]
  2. (es) Rafael Rodríguez-Meta, Del español al chamorro: Lenguas en contacto en el Pacifico. Madrit, Edicions Gondo, 2009, www.edicionesgondo.com
  3. , Donald (1973), Chamorro Reference Grammar, 6 y 7, University Press of Hawaii. ISBN 978-0-8248-0269-1. (en anglés)
  4. (es) Chamorro
  5. (es) Chamorro en heraldica
  6. (en) Concepts of beauty in ancient Chamorro society

Enlaces externoseditar

Wiki Baike
Ista luenga tien a suya propia Wiki Baike. Puetz vesitar-la y contribuir en Wiki Baike en chamorro.
  • Diccionario bilingüe espanyol-chamorro en Commons, conversión en PDF d'una edición espanyola de 1865
  • Diccionario bilingüe anglés-chamorro/chamorro-anglés en Internet Archive, conversión a cuantos formatos (PDF, EPUB, Kindle etc.) d'una edición estadounidense de 1918
  • Gramatica chamorra en a Biblioteca Dichital Hispanica (títol completo Gramática Chamorra que, traducida literalmente de la que escribió D. Luis Mata y Araujo, dedica a las escuelas de Marianas con el fin de que los niños aprendan el castellano el P. Fr. Aniceto Ibáñez del Carmen, mosen d'Agaña, anyo 1864)
🔥 Top keywords: PortaladaEstaus UniusAngkor WatCarles PuigdemontLista de municipios d'a provincia de MalagaEspecial:Zaguers cambeosCleopatra VIIBaike: AduyaLista de provincias d'Espanya por superficieIndonesiaBaike: Sobre2008Baike: Alvertencias cheneralsEspecial:MirarLista de municipios d'a provincia de ToledoLista de municipios d'a provincia de BadajozLista de municipios d'a provincia de SevillaRepublica Checa1960Sexo oral2007CaixicoBaike: TabiernaIlesia de Sant Istevan Protomártir de Sos d'o Rei CatolicoAlemanyaBaike: Actualidat1941Lista de municipios d'a provincia de CastellónFundación WikiSegunda Guerra MundialConferencia Episcopal EspanyolaRelación sexual20091981MasturbaciónBaike: Comunidat19211907Philippe NoiretContact (cinta)ZaragozaAcademia Aragonesa d'a LuengaSexo analBaike: Ortografía consensuadaFranciscoBaike: Tabierna/Aduya1927MediaWikiLista de municipios d'a provincia de Granada20 de chinero11 de chineroLista de municipios d'a provincia de CáceresAnuraBiquipediaDinamarcaLista de municipios d'a provincia de Cordoba24 de chineroArchentina10 de chineroDakarJustin BieberLista de municipios d'a provincia de Salamanca4 de chineroLista de municipios d'a provincia de CuencaLatínLista de municipios d'a provincia de Valencia30 de chineroLista de municipios de Cantabria8 de chineroZapo2010Aduya:Cómo rechistrar-seFebrero4 de chunioArchidiocesi de TarragonaLista de municipios de VenezuelaLista de municipios d'a provincia de ZamoraLista de Biquipedias17 de chineroBloodshot (cinta)Imachen:Logo Real Madrid.svgClupea harengus16 de febrero11 d'abrilCeresaLista de municipios d'a provincia de Palencia29 de chineroLista de municipios d'a provincia d'AlmeríaSollanaLista de municipios d'a provincia de BurgosBogotáBiquizionarioLoís IX de FranciaCastiella y LeyónWikiRio de JaneiroRobin Williams18 de setiembreImachen:Bloodshot 2020 Póster.jpeg