Шапсыгъэхэр
Шапсыгъэхэр адыгэ лъэпкъмэ ащыщ. Джыдэдэм Тыркуем, Урысые Федерацием (Адыгэ Республик, Краснодар край) ыкIи нэмыкI къэралхэм (Сириер, Иорданиер, Исраил, нэмыкIхэр) ащэпсэух. Урыс-Кавказ Заом и кIэух нэс (1860-рэ илъэсхэр) хэкужъым пстэури щыпсэущтыгъэх. ШIэныгъэлэжьмэ къызэраIорэмкIэ нэбгырэ мин 200-м (200 000) къехъущтыгъэх. Зэо ужым а пчъагъэм и зы 50-нэ(~5%) нэмыIэм къэнагъэп – адрэхэр рагъэкIыгъэх.
Тарихъ
хэӀэзыхьШапсыгъэхэр адыгэ лъэпкъхэу зипчъагъэкIэ анахьыбаrъэм ащыщыгъ. 1831-рэ илъэсым ащ япчъагъэ минишъэрэ шъэныкъорэ хъущтыгъэу аIо. Т. В. Половинкинам зэрилъытэрэмкIэ шапсыгъэхэр непэ нэбгырэ минипшI мэхъух.
Шапсыrъэ хэгъэгур тIоу аrощыщтыrъэ: Шапсыrъэ хэгъэrушхор (Псыхъоу АтIэкIумэ рекIокIэу тыrъэкъокIыпIэ лъэныкъомкIэ, къыблэ лъэныкъомкIэ абдзахэмэ ягъунапкъэ нэсэу) ыкIи Шапсыrъэ хэгъэгу цIыкIур (Анапэрэ ЦIэмэзырэ яIэгъо-чIыrъохэр къыдиубытэу, Тенэ хыгъэхъунэ ныкъом нэсэу).[1]
Непэ
хэӀэзыхьНепэ Хэкужъым шапсыгъэ минипшI (10 000) фэдиз щэпсэу, Адыгэ Республикэри, Краснодар Крайри зэхэбгъахъомэ. Къуаджэхэу Афыпсып, Пэнэхэс, ШIоикъу, ТIуапсэ, Сашэ, нэмыкIхэми адэсых.
Непэ щэпсэух шапсыгъэхэр ХышIуцIэ Iушъом къоджэ 13 хъоу, щэпсэух шапсыгъэхэр Адыгэ Республикэми къоджиплIэу, щэпсэух ахэр IэкIыб чыжьэми.[2]
Непэрэ Адыгэ ХыIушъо шапсыгъэ Хасэр
хэӀэзыхьКраснодар хэкум иобщественнэ орrанизациеу «Общество «Адыrэ Хасэ» Причерноморских адыrов-шапсугов» зыфиIорэр апрель мазэм 1989-рэ илъэсым зэхащаrъэ. Ащ адыrэу Шъачэрэ ТIуапсэ районымрэ ащыпсэухэрэр зэрепхых. Хасэр поселкэу ПсышъуапIэ (Лазаревскэм) дэт. Апэрэ тхьэматэу ащ иIаrъэр ТIэшъу Мурдин Щухьаибэ ыкъор ары. Непэ Хасэм итхьаматэр КIакIыхъу Мэджыд. Мэджыдэ илъэс 25-рэ хъуrъэ мы орrанизациер зызэрищэрэр. КIакIыхъу Мэджыдэ непэ Кабардинэ-Балкарием культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, почетнэ знакэу «За вклад в развитие города Сочи» зыфиIорэр къыфаrъэшъошаrъ. Непэ Мэджыдэ МЧА-м ивице-президент, Адыrэ Международнэ черкесскэ академием иакадемик rъэшIуаrъ. БэмышIэу шапсыrъэхэм ар джыри Хасэм итхьэматэу щыхадзыжьыrъ.[3]
Бзэр
хэӀэзыхьЯ диалект литературабзэм ымакъэхэмкIэ текIы. Ау итIум язэгурIоным къин хэльэп.
Шапсыrъэмэ ябыракъ къызэрахьыжьыrъэр
хэӀэзыхь
1926-рэ илъэсым январым и 13-м Шапсыrъэ быракъыр къахьыжьыгъ.
Шапсыrъэхэр Абын къалэ аштэнэу зекIухэм ябыракъэу урысмэ щатрахыrъэр непэ нэсыкIэ музей зыфаIорэ rъэтIылъыпIэм чIэлъыгъ. Джы мы къэхъуrъэ шъхьэфитныгъэм Урысыем исым ихабзэ зэригъэгъотыжьыгъэти, тэри ащ тетэу дгъотыжьынэу хъугъэ. Быракъыр дгъотыжьынымкIэ анахь къин дэзылъэгъугъэр, къэзыхьыжьыгъэр докторэу БжьашIо Аслъанбэч. Тифлис дэт музеим къичIихи, къежьэжьын зэхъум, Адыrэ хэкум исполкомым ипредседателэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые телэ къыфытеуаrъ, «январым сыкъэсыжьы», - ыIуи. Хьахъуратэм шапсыгъэмэ къяхъулIэрэ хъярым икъэбар зарегъэIум, Шапсыrъэ къикIи шыу тIокIищ фэдиз къыпэrъокIыrъ къэлэ вокзалым нэсы. ТIыхъутIыхъу Мэтымрэ Къымчэрый ШъхьакIумыдэмрэ яrущыIакIохэу вокзалым январым и 13-м екIуалIэхи, паплъэхэзэ пчэдыжьым сыхьатыр 11-м машинэм къикIыжьыrъэх. ГущыIэ дахэхэр къыщаIохи, къежьэхи исполкомым къекIуrъэх. А чIыпIэми къекIущт rущыIэхэр къыщаIуи, Шапсыrъэ кIуаrъэх.
Шапсыrъэмэ ябыракъэу Абын къалэ заштэм урысмэ ахьыгъэр музеим чIэлъэу Адыгэр автоном зэхъум къаратыжьыгъэм пае шапсыгъэмэ джэгу заш!ыжьыгъэр 1926-рэ илъэсым мэкъуогъум и 22-рэр ары.[4]
Шапсыгъэ къуаджэхэр
хэӀэзыхьХыIушъо шъолырым
хэӀэзыхь1957-рэ илъэсым ТIопсэ ыкlи ПсышъопIэ районхэм адыrэ къоджэ пчъаrъэу арытыrъэр, нэбrырэ пчъаrъэу адэсыrъэр. ПстэумкIи чылэ пшIыкIущ:[5]
ТIопсэ районым:
| ПсышъопIэ районым:
|
Адыгэ Республикэм
хэӀэзыхьТэхъутэмыкъуай къедзыгъом:[6]
- Афыпсып
- Пэнэхэс
- Псэйтыку
- Хьащтыку
- Нэтыхъуай
Шапсыгъэ лIэкъуацIэхэр
хэӀэзыхь| Натхъомэ ялIакъохэр | НэтIахъомэ ялIакъохэр | Коблы ялIакъохэр | Шъхьаптэхэ ялIакъохэр | Гъуагъо-Шъэотэхмэ ялIакъохэр | Гуаемэ ялIакъохэр |
|---|---|---|---|---|---|
| АкIэжъ | Абир (Абыр) | Ацумыжъ | Абрэгь | БжьашIо | БжыхьалI |
| Ацокъу | Алащэ | Бастэ | Егъум | Борэкъо | Гунай |
| Багьэ | Бэус | Батэ | Нэгъуцу | Гусэр | Дачъэ |
| Бзыщ | Гъурыжъ | Бгъанэ | ОгъулI | Джадэ | ЕкIуашъ |
| БыркIэ | Дыжьы | Джарым | Пцашэ | Иныхъу | КIэсэбэжъ |
| БэгъэгушIу | Дэджэраджэ | Дэбэхьу | Тыркуао | Къанщэжь | Къэрэджан |
| Джарым | Ешъуталъэ | Дэгуф | Хъуд | Къуаджэ | ЛIыхъужъ |
| Емызагъ | КIакIыхъу | ЛIыф | ХыдзэлI | ЛIыхъужъыкъу | Лъэцэрыкъу |
| Ергъужъ | МэзакIу | ЛIыхъужъ | Хьагъур | Лъэпшъыкъу | Мэджаджэкъу |
| КIуф | Пэхъу | Наго | Хьахъу | Мышъэ | Мэмэт |
| КIэхъу | Тхыжъ | Нащэ | Хьэлъакъу | Мэт | Мэт |
| ЛIыкIас | Хьазыкъу | Нэгъужъ | Шъау | ПсэкIэкI | Нэукъ |
| Мэлыщ | Хьахъуратэ | Нэпсэу | Шъхьэлахъо | Тым | ПщыукI |
| Мэфэуд | Хьурым | Псэукъо | Ушъый | Сабын (Сабыныкъу) | |
| Натхъо | ШIужъэкъу | Пэкожъ | Хъун | ТхьалI | |
| НэмылIэкъу | Шъуагьэ | РатIэкъу | Хьатыщ | Хьагъун | |
| Отэхь | Шъхьабэ | ТIэшъу | Цушъхьэ | ХьамтIэхъу | |
| Сэхъут | ШъхьакIумыдэ | Тамухъ | ШIуцIэ | ||
| Тхьэкъуахъо | Тхьакъуахъо | Шъэгьашъ | |||
| Тыкъо | Тыу | Шъэотэхьу | |||
| Тыу | Хъупщ | Шыу | |||
| Хьапый | ХъутIыжъ | ШэкIолI | |||
| Хьатх | ХьамтIыжъ (ХьамтIэ) | Гугъожъ | |||
| Хьатыу | Хьантыу | ||||
| Шыумыжъ | Хьаратэ | ||||
| ШэхэлI | Хьэтаужъ | ||||
| ШъэIужъу | |||||
| Шъэумэн | |||||
| ШэрэлI | |||||
| Шэуджэн |
НэмыкI
хэӀэзыхьЗэпыщэхэр
хэӀэзыхь- ↑ Цуекъо Нафсэт - Шапсыгъэхэр, Мыекъуапэ 2015
- ↑ Цуекъо Нафсэт - Шапсыгъэхэр, Мыекъуапэ 2015
- ↑ Цуекъо Нафсэт - Шапсыгъэхэр, Мыекъуапэ 2015 н. 12
- ↑ Цуекъо Нафсэт - Шапсыгъэхэр, Мыекъуапэ 2015 н. 12-15
- ↑ Цуекъо Нафсэт - Шапсыгъэхэр, Мыекъуапэ 2015 н. 18
- ↑ Бжедугский диалект в адыгейском языковом мире. С.С.Ситимова н. 4